Preek gehouden op de startzondag van 10 september 2017 in de Grote of Mariakerk n.a.v. Lukas 19: 1-10

Zacheüs verdreven uit zijn belastingparadijs

Het verhaal van Zacheüs is eigenlijk een heel grappig verhaal. En ook een serieus verhaal en dat gaat heel goed samen.

Zo zag ik bijv. een heel grappige tekening van Zacheüs in de boom: hij hangt als een aapje aan een tak te bungelen en zijn tas met belastingpapieren, vorderingen en geïnde kwitanties hangt losjes over zijn schouder. De boom is helemaal kaal, geen vijgenblad om achter weg te kruipen: iedereen kan hem zien hangen in die boom. Haha, moet je die Zacheüs daar zien! Nee, Zacheüs, jij kunt je niet verstoppen, want overal word jij gespot en gezien, al ben je nog zo klein. Want iedereen kent jou en iedereen háát jou!

Waarom dan? Wel, “Zak-cheüs” was zijn naam voluit, maar de meeste mensen beperkten het uitspreken van zijn naam tot de eerste drie letters. Daarmee typeerden zij hem zoals hij was: een zakkengraaier en een zakkenvuller: graaien in andermans zakken en het vullen van zijn eigen zak, dat was zijn beroep. Daarom noemden de meeste mensen hem kortweg ‘zak’!

Hoe was dat zo gekomen dan? Nou, heel simpel eigenlijk: de Romeinen maakten de dienst uit in het land van belofte en die wilden natuurlijk belasting innen. De bezetting van het land moest wel betaald worden en dat moesten de mensen zelf opbrengen. Zo gaat dat altijd. Maar de Romeinen vonden het teveel werk om iedereen netjes een belastingaanslag te sturen, waar mensen dan de rente van hun hypotheek in mindering konden brengen en ook reiskosten voor hun werk enzo. Nee, ze zeiden: Jericho is een welvarende stad met veel in- en uitgaand verkeer, zo’n stad moet wel 500,000 euro per jaar kunnen opleveren aan de staatskas. Wie wil dat even voorschieten? En toen kwam Zacheüs om de hoek kijken en hij zei: Ja, dat wil ik wel. En zodra hij dat aan de Romeinse overheid betaald had, toen begon voor hem het grote graaien en afpersen. Hij verzon allerlei listen en trucs om de mensen geld afhandig te maken. Hij zette overal mannetjes in hokjes neer en slagbomen en borden met de tekst “eerst betalen, dan doorrijden” en zo haalde Zacheüs in een jaar tijd een veelvoud van die 500,000 euro op: het ene jaar ging het beter dan het andere jaar, maar gemiddeld zat hij op de 2 miljoen. Kassa! Zaken zijn zaken!!

Maar vanmorgen zien we deze Zacheüs met zijn aktentasje in de boom bungelen als een aapje. Wat is er met hem aan de hand?

Wel, hij had opgevangen, dat Jezus langskwam, die man uit Nazareth, die zo gewoon was, dat hij bijzonder was, die de mensen nam zoals ze waren. Die wilde hij wel eens zien. Maar wat moet je als je zo klein van stuk bent als Zacheüs? Dan kun je altijd nog de boom in…en dat is precies, wat hij doet.

Hij wilde ongezien en een beetje op afstand iets van Jezus opvangen.

Vandaag is het ‘kerkproeverij’ en dat lijkt er ook een beetje op. Mensen kunnen vandaag onopvallend en zonder dat ze meteen aan hun jasje getrokken worden, proeven, de sfeer proeven. Smaakt het verhaal van het Evangelie naar méér of is het iets, waar je al gauw de buik van vol hebt?

Laat het a.u.b. weten, want misschien moet de receptuur wat aangepast worden. Ik weet niet of u wel eens kijkt naar ‘Heel Holland bakt’? Daar zijn amateurbakkers en -baksters druk bezig om iets lekkers te bakken, maar het mislukt ook wel eens: het baksel is verbrand of klef of het ziet er niet uit of het smaakt nergens naar. Misschien is dat met de kerk ook wel zo. Zij doet wel haar uiterste best om met iets goeds voor de dag te komen, maar misschien vindt u het toch wat teleurstellend, …de kerk bakt er eigenlijk niks van?!

Hoe dan ook, Zacheüs is eigenlijk ook zo’n ‘proever’ en hij zat al wat te wikken en te wegen, te menen en te beoordelen. Maar opeens wordt alles anders.

Als daar Iemand langs komt, die hem ziet. Naar hem op-ziet, omhoog kijkt – niet op hem neerkijkt – hem a.h.w. tegen de blauwe hemel ziet afgetekend, hem ziet als mens, niet als  ‘Zak’ de zakkenvuller, maar als ‘Zacheüs’, de mens.

Kom maar tevoorschijn, Mens, je hoeft je niet te verstoppen, ik weet allang wie je bent: Kind van God!

Zoiets moet Zacheüs hebben opgevangen uit de blik en de stem van Jezus, die tegen hem zegt: Kom maar naar beneden, ik heb jou allang gezien en ik wil vandaag bij jou op visite komen. Ja, daar sta ik op. Dat wil ik graag. Dat moet gewoon!

Zacheüs klautert naar beneden – z’n tas met belangrijke papieren blijft aan een tak hangen – laat maar hangen, zei ‘ie nog bijna onverstaanbaar – en gastvrij nodigt hij Jezus in zijn huis. De mensen spraken er schande van…wie gaat nu bij zo’n collaborateur op de koffie en misschien zelfs wel overnachten? Jezus trapt op de ziel van alle rechtge-aarde inwoners van Jericho. Hij lijkt wel gek.

Dat klopt. Jezus en de volgelingen van Jezus zijn een beetje gek of ze worden in ieder geval voor gek versleten. Zij doen ongehoorde en onverwachte dingen. Niet normaal wat Jezus hier doet. Hij stapt met uitgestoken hand de villa van Zacheüs binnen…en misschien zouden we verwachten, dat hij nu een preek gaat afsteken tegen Zacheüs, zo in de trant van: jij bent toch wel een enorme ‘zak’, Zak-cheüs – zo word je door iedereen genoemd, terecht, en dat weet je toch wel, neem ik aan? en weet je wel, wat je de mensen aandoet en denk je nou echt, dat je zo in de hemel komt?

Nee, helemaal niet. Het enige wat Jezus doet is hem omhelzen. Ik zag ergens een fraai schilderij, waar Jezus de kleine Zacheüs, die niet verder komt dan zijn middel, omhelst (ik zal vanmiddag beide afbeeldingen, waarover ik het vanmorgen heb gehad, op mijn website zetten).

Het is deze omhelzing, dit gezien en bemind worden, dat Zacheüs raakt en verandert. Hij laat iemand snel zijn tas met paperassen uit de boom halen en hij pakt een rijtje ordners met vorderingen uit zijn kast en hij begint ze stuk voor stuk door midden te scheuren of de bedragen, die hij te goed heeft door te krassen. Zacheüs is helemaal blij. Hij is een ander mens geworden. Al dat geld, dat hij opgepot heeft zal hem een worst zijn – hij heeft ineens doorzien, dat hij mensen benadeeld heeft en nu wil hij hun weldoen. Hij wil het allemaal goed maken, ook al kost het hem een vermogen en ook al zullen de Romeinse autoriteiten nooit meer zaken met hem doen.

Maar het interesseert hem allemaal geen lor meer. Dat zo’n vreemde, onverwachte en ook grappige en komische ontmoeting zoveel kon teweeg brengen, dat had hij nooit kunnen denken of dromen. En toen al die kwitanties en vorderingen daar verscheurd op de grond lagen, toen hebben ze daar ook allebei kostelijk om gelachen.

Ja, Zacheüs, zei Jezus toen nog, jij hoort er ook bij, je bent ook echt een kind van Abraham. Je bent gered uit de klauwen van de Mammon en nu ben je echt helemaal wie je bent.

En als mensen later aan Zacheüs vroegen, hoe dat toch zo was gekomen, dan vertelde hij altijd met een glimlach om zijn mond het verhaal van de boom en de aktentas en die vreemde ontmoeting met Jezus, die hem gezien had en onverwacht was hij opnieuw geboren en getogen. Hij had de liefde van God geproefd en dat had hem veranderd.

Preek gehouden op zondag 27 augustus 2017 in de Oude Kerk te Meppel in een dienst van Woord en Tafel n.a.v. Daniël 3: 34 ev (gebed van Azarja/apocrief) en Lukas 18: 9-14

Inleiding op de 1^e lezing:

Wij volgen dit jaar tot 31 okt. het lutherse leesrooster, zoals u weet, en vandaag komt één van de lezingen uit de zgn. apocriefen. Dat zijn boeken, die niet in de canon van de Hebr. Bijbel (het OT) zijn opgenomen, maar het zijn Griekse toevoegingen, die ontstaan zijn in de tijd tussen het O en NT. Zo ook de lezing van vanmorgen, een kleine toevoeging aan het boek Daniël: het betreft het gebed van Azarja, een van de drie vrienden van Daniel, die in de vurige oven terecht waren gekomen, omdat ze het beeld niet wilden aanbidden.

Het is een in later tijd gecomponeerd gebed, dat a.h.w. met terugwerkende kracht Azarja in de mond wordt gelegd. Het is een gebed, dat inhoudelijk lijkt op het gebed van de tollenaar, in de gelijkenis die vanmorgen ook gelezen wordt. Een grote mate van schuldbewustzijn, een zich willen vernederen voor God, in de hoop, dat Hij ons opricht.

Luther kende de apocriefe boeken niet zoveel waarde toe, maar hij nam ze toch op in zijn bijbelvertaling, als een soort intermezzo tussen het O en NT.

Ik lees nu een paar fragmenten uit het gebed van Azarja (zijn naam betekent: de HEER is mijn helper).

Aan Tafel…!

Over het Avondmaal bestaan heel veel verschillende opvattingen. En als je een rondreis langs verschillende kerken in ons land zou maken dan zou je ook heel wat verschillende soorten vieringen kunnen meemaken.

In de meeste protestantse kerken wordt het Avondmaal maar een paar keer per jaar gevierd, terwijl het in de rooms-katholieke kerk wekelijks gebeurt. Het is een onmisbaar moment in de viering en tevens hoogtepunt ervan.

Wat daarbij opvalt is de centrale rol van de priester, die niet gemist kan worden  voor de wijding van de elementen. Hij moet een nauwkeurig vastgesteld ritueel opvoeren, waarbij het lichaam van Christus present gesteld wordt, zodra de ouwel omhoog geheven wordt en getoond wordt en gezegd wordt: dit is het lichaam van Christus en tegelijkertijd een knieval wordt gedaan en een belletje klinkt.

Er heerst een sfeer van mystiek en magie omheen. Hoc est corpus (dis is mijn lichaam) klinkt al gauw als ‘hocus pocus’ en zo komt de Maaltijd van de Heer in een sfeer van afstand en vreemdheid terecht, die voor protestanten niet te volgen is.

Het protestantisme – wij gedenken het 500 jarig bestaan ervan dit jaar – heeft van begin af aan een andere kijk op het Avondmaal naar voren gebracht. Men probeerde weer terug te gaan naar het oorspronkelijke begin, de maaltijd en maaltijden, die Jezus met zijn leerlingen hield, veel gewoner en nuchterder en meer oog voor de symbolische betekenis ervan, zonder magie en hocus pocus.

Maar binnen het protestantisme verschoof gaandeweg de aandacht steeds meer naar de deelnemer, naar degene, die het brood en de wijn ontving. Men geloofde niet meer dat brood en wijn veranderden in het lichaam en bloed van Christus, maar was het niet noodzakelijk, dat de mens, die deze elementen ontving zou veranderen? Moest de ontvanger niet zelf veranderen, veranderd zijn en zich onderscheiden van anderen?

In sommige kerkgemeenschappen kun je het dan meemaken, dat wanneer het Avondmaal aangericht wordt, er maar enkelen uit de gemeente naar voren schuifelen om aan de tafel aan te zitten. Dat zijn de mensen, die veranderd zijn, die het waard zijn om brood en wijn te ontvangen. Zij zijn de ware gelovigen en de rest mag toekijken.

Dan is het Avondmaal wel heel exclusief gemaakt en dan mogen we ons wel afvragen wat er overgebleven is van de brede gebaren, waarmee Jezus het brood uitdeelde en van de gulheid, waarmee hij al zijn leerlingen tegemoet trad aan de Tafel.

Het naar-binnen-kijken of men wel een waardige deelnemer aan de Tafel van de Heer zal zijn is in veel kerken nog altijd een belangrijke voorwaarde om deel te kunnen nemen aan de viering. Heb je jezelf wel kritisch onderzocht en denk je dat je goed genoeg bent om deel te nemen? Of nog erger: vinden anderen jou goed genoeg om deel te nemen aan de Tafel van de Heer? Er zijn kerken en kerkelijke groeperingen, waarin men zichzelf onderwerpt aan de geestelijke keurmeesters, die kunnen vaststellen of jouw geloof wel echt en waarachtig genoeg is om deel te nemen. Soms zal men zeggen: nee, ga nog maar niet aan de Tafel van de Heer, want misschien eet of drink jij je dan wel een oordeel… En zodra die geest en mentaliteit in een gemeente gaan heersen dan ontstaat er een hoogspanningshek om de Tafel, een schrikdraad van angst en schroom gespannen rond schaal en beker. Niemand durft meer: men is bang zich te vergrijpen aan het heilige, zoals die man, die zijn hand uitstak naar de ark van het verbond en ter plekke neerviel…

Natuurlijk kan en moet het anders. Laat het vooral een viering zijn, waarin beseft wordt, dat Jezus zelf de Gastheer is. Hij sluit niemand buiten en zoekt het verlorene op om ook die binnen te brengen. Er zijn geen voorwaarden vooraf: komt allen tot Mij, die vermoeid en belast zijt en Ik zal jullie rust geven!

Misschien is het wel mogelijk onszelf uit te sluiten of buiten spel te zetten. Wanneer wij bijv. arrogant en zelfverzekerd de Tafel naderen en vol overmoed uitroepen: dit is voor mij, dit is voor ons en niet voor anderen. Niet voor die tollenaars en andere buitenbeentjes, die geen geloof tonen en zich buiten de gemeenschap ophouden. Nee, het is alleen voor ons…

Dan wil Jezus graag een appeltje met ons schillen en vertelt hij ons graag nog eens die gelijkenis van de Farizeeër en de tollenaar. De eerste dacht, dat hij het goed voor elkaar had en dat hij als kind aan huis in Gods huis overal recht op had, terwijl de ander schoorvoetend en aarzelend het ergste vreesde. Jezus zegt uiteindelijk, dat God de rollen omdraait. Niet één keer, maar telkens weer.

Als het brood en de wijn rondgaan en ook wijzelf een rondgang maken dan zullen wij ons bewust zijn van de genade, die ons geschonken wordt. Dat wij leven van wat ons in-geschonken wordt en dat de Gastheer ons zo tegemoet komt en ons leven opheft en ons bereid maakt te delen met elkaar.

Het Avondmaal slingert ons liefdevol uit ons eigen middelpunt en we worden deelgenoot van een groter geheel – zo zelfs, dat we het Avondmaal kunnen beleven als een voorproefje van het Koninkrijk Gods en dat we daarom zelfs iedere maaltijd mogen beleven als een Maaltijd van de Heer. Want voortaan is niets meer onrein of onheilig, brood en wijn, aarde en lucht, lichaam en ziel, alles is geheiligd en draagt de sporen van de liefde van God.

Daarom kunnen we alleen maar verwonderd en dankbaar deelnemen aan de Maaltijd van de Heer.

Een robuuste kerk*

In de loop der eeuwen heeft de kerk – als instituut – zich op meerdere manieren gepresenteerd. Dat werd en wordt voor een deel bepaald door de wijze waarop men het Evangelie verstond, voor een ander deel door de situatie en de omstandigheden, waarin de kerk zich bevond. Tussen die twee ‘gegevens’ bestaat altijd een wisselwerking en een spanning. Soms is de kerk een duidelijk ‘tegenover’ t.o.v. de omringende cultuur, soms laat de kerk zich overrompelen door de omstandigheden en verliest zij veel van haar eigenheid.

Deze tijd van krimp en numerieke teruggang spoort ons aan eens kritisch naar onszelf te kijken en te overwegen hoe wij ons als kerk verhouden tot de ‘Umwelt’, waar wij natuurlijk ook zelf deel van uitmaken. Maar zijn we ons daarvan voldoende bewust en in hoeverre laten wij ons door het Evangelie leiden in onze houding daartegenover?

Als ik ‘een robuuste kerk’ boven dit stukje zet dan is dat een korte en krachtige samenvatting van hoe ik denk, dat de kerk er zou moeten uitzien in deze tijd.

Maar laat ik eerst kort schetsen, waar wij vandaan komen en in welke gestalten de kerk zich tot nu toe heeft voorgedaan.

We hebben een tijd gehad, dat de kerk een nationale gestalte had: de ‘gereformeerde kerk’ in de periode van de Republiek (1588-1795), daarna  gecontinueerd in Hervormde Kerk in de 19^e en een groot deel van de 20^e eeuw. Men was een goed burger, wanneer men bij de kerk behoorde. Bij de kerk horen was geen keuze. Niet bij de kerk (willen) horen was een keuze!

Dan is de kerk ook een lange tijd een verenigingskerk geweest: de kerk in haar verzuilde gedaante. Gelijkgezinden en -gestemden vonden elkaar in de eigen kerk. De statuten en regels waren bekend en men diende er zich aan te houden, anders werd men geroyeerd als lid. De veelheid van kerken is daar nog een afspiegeling en restant van.

Daaruit en daarbinnen ontwikkelde zich de familiale kerk: de kerk was de kerk van opa en oma, van vader en moeder en daar hoorde jij dan ook vanzelfsprekend bij. Geloof was een soort erfstuk van de familie geworden. Men schoof met het hele gezin de kerkbank in. Tot halverwege de jaren 60 van de vorige eeuw was dat een gangbaar beeld: “toen was geloof heel gewoon”. Ook die tijd is voorbij.

Van alle gestalten heeft de huidige kerk nog e.e.a. overgehouden en daarom zou ik de tegenwoordige kerk een rest(anten)kerk willen noemen. Mogelijk en hopelijk ontstaat er vanuit deze rest-situatie een nieuwe kerk, waarbij we zorgvuldig moeten omgaan met wat er (nog) is en anderzijds ook de moed moeten hebben om de kerk te ‘re-shapen’ tot een robuuste kerk.

Dat is niet een kerk met macht en aanzien, dat is niet een kerk, die precies vaststelt hoe het zit (geen leerstellige, dogmatische kerk), dat is niet een kerk, waar het alleen maar gezellig is en een ons-kent-ons-sfeertje heerst. Nee, een robuuste kerk is een ‘rondborstige’ kerk, stoer en soft tegelijk, een kerk, die de navolging van Christus serieus neemt en die zich onderscheidt van alles en iedereen, kortom een kerk, die een verschil maakt, kritisch is en oprecht begaan met ‘underdogs’ en de handen uit de mouwen steekt. Een kerk, die er niet alleen op zondag is, maar juist door de week laat zien, Wie haar inspireert.

• De titel van dit stukje heb ik ontleend aan het boek van Stanley Hauerwas “Een robuuste kerk. De christelijke gemeente in een postchristelijke samenleving”.

Preek gehouden op zondag 20 augustus 2017 in de Grote of Mariakerk, waarin Maik Jarick Agterhuis werd gedoopt n.a.v. de lezingen Jeremia 23: 16-29 en Lucas 19: 41-48

Ergens bij horen

Vandaag zijn we samen met de ouders en de familie van Maik blij vanwege zijn doop: dat ook zijn naam verbonden is met de Naam van de drie-enige God. We hebben zichtbaar gemaakt, dat die twee bij elkaar horen. Waar kun je beter bij horen dan bij God?

Iedereen wil altijd graag ergens bij horen. Dat kan zijn bij een politieke partij of stroming, bij een voetbalclub: ik ben van Feyenoord, of van Ajax, of PSV of FC Meppel etc., Of je hoort bij een kerk of juist niet bij een kerk. Of je hoort bij een groep mensen, die de macht hebben of je hoort bij de zwijgende meerderheid. Iedereen wil altijd graag ergens bij horen: dan voel je je verbonden, dan sta je niet alleen en dan voel je je ook meetellen. En hoe groter de groep, hoe belangrijker men het ‘erbij horen’ vindt. Jonge mensen gaan graag naar festivals, waar men met duizenden naar muziek luistert en samen springt en danst – iedereen vindt dan diezelfde muziek mooi en iedereen danst op dezelfde muziek en dat geeft een kick. Op een ander festival voelt men zich niet zo thuis, want dat is weer andere muziek. En zo horen mensen uiteindelijk bij een deelgroep. Maar bestaat er ook iets, waar we allemaal bij horen?

Hoor je bij een heel kleine groep van gelijkgestemden of hoor je vooral bij een heel grote groep van misschien allemaal verschillende mensen, maar waar één idee of ideaal je samenbindt?

Je kunt zeggen: ik voel me vooral Nederlander en verbonden met die nationaliteit. Maar je kunt het nog verder uitbreiden en zeggen: Ik voel me vooral ook Europeaan en deelgenoot van de westerse cultuur. Maar je kunt nog verder denken en zeggen: uiteindelijk voel ik me vooral wereldburger, omdat ik net als iedereen op deze wereld mens ben. Ik voel me verbonden met alle mensen: wij zijn allemaal hetzelfde, van gelijke waarde. Maar is dat het eindpunt of is er nog iets groters dan de mensheid? Kun je die gedachte nog verder overstijgen? Ik denk, dat we dan beginnen over ‘God’ te stamelen en te zeggen: ja, uiteindelijk zijn al die mensen schepselen van God en zo komen we op een hoogste idee, waarboven niets gedacht kan worden en die alles omvat. En nu krijgen we hier te horen, dat we juist aan God  onze identiteit ontlenen. God is het hoogste goed.

Je hoort natuurlijk bij je familie, je stad, je land, je continent, je wereld, maar bovenal, oorspronkelijk èn uiteindelijk bij God. Als je familie het belangrijkste voor je wordt brengt God je te binnen: kijk eens naar Abraham, tegen wie gezegd werd: Trek weg, ga op weg en verlaat je vader en moeder, je clan en je land en Ik zal je het land tonen van de toekomst.

Als je stad of je land het belangrijkste voor je wordt dan zegt God tegen je: verlaat je stad en ga op weg naar de stad die fundamenten heeft, de eeuwige stad, de stad van vrede en recht. Zoals ook Jezus liet zien, in navolging van de profeet Jeremia, toen hij de tempeldienst waarnam en zag, dat men er een handeltje van gemaakt had. Niet God was meer het hoogste goed, maar de rituelen en het handjeklap. De religie was gecommercialiseerd, er was een winstgevende economie van gemaakt: geef jij wat geld dan zal God je belonen; of: wij zorgen dat alles op rolletjes loopt dan zal je geloof toenemen en jij zult succesvol worden.

Dan gaat het in de kerk en de religie niet meer om God, het hoogste goed, maar om de buitenkant en om de soepele organisatie. Jeremia doorzag dat in zijn tijd en Jezus prikte daar doorheen, toen hij zag hoe de tempeldienst functioneerde.

Beiden zijn vervuld van heilige woede, omdat zij zien, dat het mindere belangrijker wordt gevonden dan het hoogste. Om te huilen is het! En beiden worden door de mensen niet begrepen, want die denken, dat zij heiligschennis plegen. Jezus schopt tegen het heilige huis aan, zeggen ze, en daar zal hij voor boeten. En Jeremia is ook al zo’n onruststoker, die onze zelfgenoegzame rust verstoort en ons kerkelijk bedrijf in de war stuurt. Met hem zal het ook niet goed aflopen, dat zul je zien!

Maar ze hebben niet door, dat het hun beiden om het heilige, het hoogste,  gaat. Zij breken af – niet uit negativiteit en om het afbreken op zich -,maar om het zicht op God weer mogelijk te maken. Zij hebben maar één missie en dat is: de mensen bij God brengen. En dat blijkt dan een pijnlijk proces te zijn en vaak moeten dan eerst allerlei heilige huisjes omver en alles wat je nu belangrijk vindt moet je leren relativeren en op de 2^e of 3^e plaats gaan zetten, zoals Jezus in samenvatting zei: Zoekt eerst het Koninkrijk Gods en al die andere dingen vallen dan vanzelf op hun plaats. En ook je familie, je land, je baan en je club, je kerk komen in het juiste licht te staan! Zoals die vrouw, die mode- en koopverslaafd was en toen zij het licht van Gods goedheid over haar leven gezien had, bleef zij nog steeds dol op mode en kleding kopen, maar nu anders: zij wèrd er niet meer door beheerst, maar zij had het zèlf ‘in control’ gekregen!

De doop van een kind en twee tegendraadse lezingen brengen ons precies dat verschil te binnen!

Toen was geloof heel gewoon

Andries Knevel probeert in zijn nieuwe serie met bovengenoemde titel terug te blikken op 50 jaar Evangelische Omroep en de leegloop en de leegstand van de kerk(en) te duiden. Ik heb de vooraankondiging bij Jinek èn de eerste aflevering gezien en veel van wat daar ter sprake kwam houdt veel mensen bezig, ook in onze gemeente: hoe kan het toch, dat een halve eeuw geleden de kerken in ons land nog vol zaten en nu (doorgaans) niet meer? En: wat gebeurt er met al die overtollige kerkgebouwen?

In de eerste aflevering was te zien, hoe de ene kerk was omgetoverd in een appartementencomplex en de andere  een speel- en snoephal voor kinderen was geworden. Weer een andere kerk stond op de nominatie om gesloten te worden en een gemeentelid was daar erg verdrietig over, omdat zij haar ziel en zaligheid verbonden had aan dit kerkgebouw: hier was zij gedoopt en verzorgde zij wekelijks de bloemen en ook had zij graag vanuit deze kerk uitgedragen willen worden, maar dat ging hoogstwaarschijnlijk niet gebeuren…

Herman Pleij mocht langskomen om te verklaren, waarom en hoe het zo gekomen was, dat zovelen de kerk de rug hadden toegekeerd. Volgens hem kwam dat door de toename van kennis en de vergroting van het besef van zelfvertrouwen en zelfstandigheid. Men liet zich niet meer de wet voorschrijven door een gezagsinstantie als de kerk. De toename van kennis en wetenschap had het geloofsverhaal ondermijnd en men hechtte er dus geen geloof meer aan.

Ik vond die analyse nogal kort door de bocht, eerlijk gezegd. De kerk was autoritair en dom en de mensen werden wijzer en kregen meer zelfvertrouwen: voilà het gebeuren verklaard! Dat is altijd weer het de kop opstekende vooroordeel van kerkverlaters en quasi-atheïsten, die denken, dat zij zelf zo slim zijn en de mensen in de kerk zo dom. In het gesprek van de eerste aflevering van Zomergasten kwam diezelfde riedel langs, waartegen de geïnterviewde (Rosanne Herzberger) zich teweer stelde door vast te stellen, dat voor haarzelf er geen enkele tegenstelling bestond tussen haar geloof en haar wetenschappelijke arbeid. En zij kende vele collega’s, die er precies zo over dachten.

Maar het punt, dat ik vooral miste was, dat de analyse van Pleij voorbijging aan de vraag of de kerk in die periode wel vorm had gegeven aan haar eigenlijke en oorspronkelijke roeping. In hoeverre vertolkte die autoritaire gezagsverhoudingen de bedoeling van het Evangelie en had de kerk de Bijbel niet overvraagd, toen zij die als bron van (alle) kennis gebruikte?

Kortom, zou het niet nodig zijn de blik kritisch te richten op de kerk van toen – niet vanuit rationalistische arrogantie, maar vanuit het Evangelie zelf – in plaats van de kerk van voorbij kritiekloos als norm voor nu te beschouwen? Anders ontstaat een soort ongefundeerd heimwee naar vroeger, waar het programma inderdaad van overliep.

Vraag je allereerst eens af, of het wel zo’n zegen was, dat het geloof heel gewoon was. Misschien was het geloof wel zó gewoon geworden, dat het niet(s) bijzonder(s) meer was.

Freek de Jonge mag dan als zoon van een dominee ‘buitenkerkelijk’ zijn geworden, zijn opmerkingen over de essentie van het geloof en het kerk-zijn sneden, naar mijn mening, méér hout dan het sentimentele verlangen van Andries naar volle kerken.

Preek gehouden op zondag 30 juli 2017 in de Grote of Mariakerk n.a.v Markus 8: 1-9

Zeven manden vol

Ik wil vanmorgen samen met u proberen te ontdekken wat er nou overblijft van zo’n verhaal. Een verhaal, dat in een paar zinnen verteld is, dat iedereen, die het evangelie een beetje kent, wel kan dromen en dat door de ene rationalist met een korrel zout wordt genomen en door de andere rationalist als een ‘echt gebeurd verhaal’ wordt aangemerkt.

Laten wij onze rol als toeschouwer laten varen en weest deelnemer. Zie jezelf als één van die vierduizend en wees met mij verrast over wat er (van) overblijft. Ik doe dat aan de hand van die zeven manden, die naderhand vol brokstukken zijn opgehaald. Ieder had daar wat hij of zij overhad gedeponeerd en zo staan daar uiteindelijk zeven manden. Ik wil me bij iedere mand afvragen: wat bleef er over? Zit er wat in, in deze mand? Er is bij wijze van spreken voor iedere dag een mand vol, restanten om wat mee te doen. Ik hoop, dat u even met mij wilt meekijken en meetellen. Dat is geen grote opgave, lijkt mij, want u hoeft niet eens tot tien te tellen…

De manden en de inhoud ervan hebben soms wat vreemde namen, maar die kunt u gerust weer vergeten: het gaat om de inhoud.

De 1^e mand is de historische of de temporele mand. Ik wil precies weten, wat waar en wanneer gebeurd is. Daar worden wel een paar aanwijzingen gegeven, bijv. dat het in de woestijn is en dat ze al drie dagen met Jezus op pad zijn en dat de mensen honger hebben en dat er niets te eten is. Dat zijn een paar feitelijke gegevens, maar tegelijkertijd zijn het ook typeringen, die verder reiken dan toen en daar. De woestijn is immers het beeld van onze levensweg en levensreis: een weg vol gevaren, met ups en downs, met aanvechtingen en tekorten. Het is ons leven, zoals het er aan toe is, onze strijd om het bestaan, ons gevecht met de elementen, ons zoeken naar zin en verzadiging. En we vinden het niet, ja we zoeken het overal, maar wij vinden niets, wat ons vervult en verzadigt.

Dan wordt zo maar tussendoor een hint gegeven, die uitzicht biedt en dat is die aanduiding ‘na drie dagen’: dat is een keerpunt van dood naar leven, van duisternis naar licht, van gemis naar vervulling. Het is Pasen! In de woestijn van het leven wordt van tijd tot tijd Pasen gevierd, tussen herinnering en verwachting.

De 2^e mand noem ik de ‘thaumaturgische’ mand, een mand vol wonderen en magie. Dat is wanneer we ons heil zoeken bij het buitengewone, het bovennatuurlijke, het ongewone, het ongerijmde, het fantastische en alleen op die manier iets van God in ons leven kunnen waarnemen. Jezus was bovenal een Wonderman, een thaumaturg, zoals er in die tijd meer rondliepen. Wonderen moeten altijd iets bewijzen en wonderen moeten ook altijd bewezen worden, maar kort door de bocht gezegd: een wonder bewijst niets en een wonder dat bewezen is is geen wonder meer. Kortom, ik vind die 2^e mand een mand vol vraagtekens.

In de 3^e mand ligt de vraag verborgen: ‘Wat heb je eigenlijk zelf allemaal in huis?’ Het is de verandering van blikrichting: van ‘we hebben hier in de woestijn niks te eten’ naar ‘hoeveel broden heb je zelf?’ Als zich een probleem voordoet is onze eerste reactie vaak: wat kan ik er aan doen? Ik kan er niks aan doen. Het is mijn probleem niet en er is ook niets aan te doen. Niemand kan er wat aan doen! Dat is vaak kortzichtig en het onderstreept ons gevoel van machteloosheid zo sterk, dat we tot dadenloosheid geraken. Daarom is het zo mooi, dat Jezus ons bepaalt bij wat we wèl hebben en wèl kunnen! Jullie hebben toch wel broden en hoeveel wel niet? ‘Zeven’, zeiden ze. Ze konden wel tellen, maar ze wisten niet wat zij er mee konden. Zij hadden eigenlijk meer dan zij nodig hadden: zij hadden voor alle dagen brood en had Jezus hun niet geleerd genoegen te nemen met het dagelijks brood: iedere dag genoeg?

En zo komen wij als vanzelf bij de 4^e mand: de diaconale mand. Dat is de mand van het delen en vermenigvuldigen. Kijk eens wat je allemaal hebt en hoeveel de wereld daarmee geholpen kan worden. Ja, je moet het wel willen delen. Als je het voor jezelf houdt, als je het gaat oppotten en als appeltje voor de dorst angstvallig gaat bewaren dan dient het eigenlijk nergens toe, dan heeft niemand er iets aan. Die 4^e mand moet je helemaal omkiepen en uitdelen, wereldwijd met brede gebaren. Komt en eet, wie geen geld heeft, koopt brood en word verzadigd en de prijs is gratis! Economen en rekenmeesters vinden dit natuurlijk de dwaasheid ten top, maar zo zijn de manieren van het Koninkrijk Gods en zalig zijn zij, die nu al daaruit leven: gul en vrijgevig!

De 5^e mand noem ik de pastorale mand (heeft in de verte misschien enige verwantschap met de muzikale fruitmand). In deze mand zit een goed gesprek, een opbeurend woord, een zegenend gebaar, een helpende hand, een luisterend oor. Ik merk onderweg, dat mensen het verrijkend vinden als zij hun verhaal kwijt kunnen, hun levensverhaal opnieuw kunnen vertellen en kunnen wegen wat waardevol was en wat minder geslaagd was. En als het Woord in het verhaal ter sprake komt als het Levende Brood, waarvan wij leven en waar wij op teren dan ervaren wij dat als een Godsgeschenk. Nee, dat kun je niet als hapklare brokken uit je binnenzak tevoorschijn halen, maar als een vonk of als een glinstering kan dat Woord soms zomaar oplichten en alles in een ander licht plaatsen.

Het 6^e mandje is inderdaad een klein schaaltje: ik noem het het liturgische, eucharistische mandje. Dat is aan de orde, wanneer wij zondag aan zondag met elkaar de verhalen opnieuw beleven door ze a.h.w. na te spelen en na te denken. Vooral als we ook brood en wijn laten rondgaan en met elkaar delen dan vieren wij de aanwezigheid van de opgestane Heer en is Hij in ons midden, zoals Hij ook in ons midden is als Hij tot en met ons spreekt, telkens ook wanneer wij in ons oor horen: neemt en eet, dit is mijn lichaam gebroken voor u. Hij deelt zijn presentie wereldwijd en overal waar het brood wordt gedeeld krijgt zijn Lichaam gestalte en komt iets van vrede en gerechtigheid in zicht. Ja, ja, dat blijven wij doen, totdat Hij komt!

Dat is meteen ook de laatste mand, die daar staat als de bazuinen klinken uit de hoogte links en rechts. De laatste, de zevende mand, de eschatologische mand, de mand waarin alles a.h.w. samenkomt en tot zijn eindbestemming komt. Deze mand zit vol hoop en verwachting. Juist wanneer alles hopeloos en verloren is kruipt de hoop uit deze mand omhoog en verheft haar hart naar boven en gaat op de uitkijk staan. De eeuwen door klinkt vanuit de gemeente en vanuit iedere diepte de roep: tot hoelang, o Heer? Wanneer zal het zijn, dat U alles in allen zult zijn en de tranen van de ogen zullen worden gewist?

Dat waren ze, alle zeven! Misschien bent u inmiddels de inhoud van de verschillende manden alweer vergeten. Dat is niet zo erg. Misschien neemt u een paar kruimels mee naar huis en hebt u daar genoeg aan voor vandaag en morgen. Misschien heb ik u aangespoord om zelf nog eens zorgvuldig na te gaan, wat er nu eigenlijk in zit in dit evangelieverhaal en ontdekt u brokstukken in de manden, die ik niet genoemd of gezien heb. Des te beter, denk ik dan, want de Bijbelverhalen zijn inderdaad onuitputtelijk!

Geloof bij Jinek

Als Andries Knevel aan tafel zit moet het wel over kerk en geloof gaan. Hij mocht ook meteen zijn nieuwe tv-programma introduceren, dus dat is mooi meegenomen.

Ik kijk – om meerdere redenen – niet zo vaak naar Jinek, maar de gasten op maandagavond 17 juli jl trokken mijn belangstelling. Ook Johan Dercksen was er bij en van hem wist ik, dat hij het geloof en de kerk vaarwel had gezegd, zoals hij zelf beweerde.

Andries mocht eerst uitleggen, waarom hij de teruggang van het kerkbezoek zo betreurde en dat het hem pijn deed te zien, dat allerlei kerken (o.a. die van zijn jonge jaren in Bussum) te koop werden gezet. Maar ondanks de veranderingen en de leegloop wees Andries de aanwezigen erop, dat zijn geloof alleen maar sterker was geworden.

Johan kon niet geloven, hoe een weldenkend mens als Andries nog zo serieus omging met dat sprookjesboek, de Bijbel. Op de kleuterschool had zijn juf hem overladen met al die verhalen, die hij later als ongeloofwaardig en irrelevant terzijde had geschoven.

Toen moest Andries toch alle zeilen gaan bijzetten om Johan ervan te overtuigen, dat hij toch beslist niet achterlijk was. Er kwam een heel relaas over vrienden van hem, die bèta-wetenschappers waren en toch ook ‘christen’ waren. En de Bijbel is helemaal geen sprookjesboek, want er is voldoende archeologisch onderzoek gedaan en ook wat het Nieuwe Testament betreft is er genoeg ‘evidence’ dat Jezus echt bestaan heeft enzo. Kortom, er zijn voldoende redenen en bewijs aanwezig om je geloof op te funderen.

Ik zag twee mensen tegenover elkaar zitten, die volstrekt langs elkaar heen praatten en die m.i. beiden het punt misten, waar het over zou moeten gaan.

Andries wil het geloof ‘wetenschappelijk’ bewijzen, ook het bestaan van God aannemelijk maken op basis van redeneringen en omdat ook knappe koppen (natuurkundigen) in Hem geloofden/geloven. Maar mijn opmerking hierbij is, dat niemand ooit zal gaan geloven op basis van redeneringen en op grond van bewijzen, net zomin als iemand de liefde van zijn/haar leven vindt op grond van een aantal overwegingen. Geloof is eerder iets, wat je overkomt, raakt, niet meer loslaat dan een besluit dat je neemt op rationele gronden. Dan heb je je geloof verlegd naar de bewijzen, de grond eronder, terwijl het geloof de grond zelf is. Alles wat je aandraagt om het geloof mee te ondersteunen ondermijnt het alleen maar.

Johan D. raakte er ook niet van onder de indruk. Voor hem is de Bijbel een groot verzonnen sprookjesverhaal, waar je niets mee kunt. Jammer, dat Andries hier geen opening opmerkte om eens serieus na te denken over de betekenis en waarde van ‘verhalen’. Johan bleef hangen in een letterlijke interpretatie van de teksten en uiteraard kon hij daar geen kant mee op. Maar hoe denkt Johan over literatuur, die verzonnen is? Waarom moet iets ‘echt gebeurd’ zijn om ‘waar’ te zijn? Ik verwijs soms mensen wel eens naar de verhaaltjes van Dagobert Duck omdat die haarscherp de waanzin van de hebzucht en de leegte van de rijkdom aantonen. Johan D. zou die verhaaltjes in de prullenbak deponeren, omdat hij nog nooit eendjes heeft horen praten..., maar dan heb je de verhalen niet begrepen en doe je ze ook geen recht.

Kortom, een gesprek van twee mensen, die allebei iets aandroegen wat het zicht op het eigenlijke alleen maar verduisterde in plaats van verhelderde.

Andries moet leren minder hoog op te geven van de wetenschap en gaan inzien, dat zij op geen enkele wijze het geloof kan funderen en Johan zou zich eens echt moeten verdiepen in de betekenis en waarde van sprookjes en dan met nieuwe ogen de Bijbel gaan lezen. Misschien ontstaat er dan alsnog een zinnig gesprek.

Preek gehouden op de vijfde zondag van de zomer (16 juli 2017) in de Grote of Mariakerk te Meppel n.a.v. Lukas 5: 1-11

De titel van deze preek is ontleend aan de titel van de uitgave van de ‘Religiöse Reden’ van Paul Tillich in 1952

“In der Tiefe ist Wahrheit”

Hoe komt het toch, dat zoveel mensen een leegte en een gemis in hun leven ervaren? Je ziet en hoort het, wanneer je met hen spreekt. Velen verdringen die leegte door met alle macht in te gaan op verstrooiing en bezigheden. ‘Druk, druk, druk’ is dan wat je te horen krijgt. Zelfs de vakantie wordt voor velen een opeenstapeling van activiteiten, zodat er van rust en bezinning niets terecht komt. De uitdagingen en prikkels, waaraan wij blootgesteld worden – en m.n. jonge mensen hebben daar weet van – zijn zo overweldigend, dat men er overspannen of depressief van kan worden.

Wat een totaal andere sfeer roept het evangelieverhaal van vanmorgen op: een grote groep mensen aan de oever van het meer en Jezus, die hen toespreekt vanaf een bootje. Wat een vredig tafereel...

Of is dat maar schijn? Zou het niet zo kunnen zijn, dat wat hier verteld wordt precies aanwijst, waar het ons aan schort? Jezus verkondigt het Woord van God in verhalen en in uitbeeldingen om te laten zien, dat ons leven anders is dan wij denken. Dat hele verhaal van de zogenaamde ‘wonderbare visvangst’ is niet(s) anders dan aanschouwelijk onderwijs. Hij maakt op die manier duidelijk wat hij ook in gelijkenissen vertelt, namelijk dat in het Koninkrijk Gods alles anders is, in een ander licht komt te staan, het onderste boven komt.

Zo wordt meteen duidelijk, dat dat zogenaamde volle en drukke leven niets anders is dan een gapende leegte. En we werken en zwoegen ons te pletter en aan het eind van de rit moet je zeggen: wat heb ik nou eigenlijk gevangen, wat heeft het opgeleverd? Niet zozeer in materiële zin, want in die zin heeft jouw zwoegen en zweten vast wel wat opgebracht: je had elke maand je salaris op je bankrekening, dus dat zat wel snor. Nee, ik bedoel meer wat het heeft bijgedragen aan je mens-zijn of aan de samenleving? Gelukkig zijn er wel momenten, waarop je te zien krijgt, dat je werk in die zin iets betekent, maar grosso modo lijkt ons zwoegen en zweten meer op dat van de a.s. leerlingen van Jezus, die moeten erkennen: we hebben heel de nacht gevist, maar niks gevangen! Het heeft ons niets opgeleverd, we konden er niets van meenemen. Dat is natuurlijk een trieste constatering, die lijkt op die van de Prediker, wanneer hij het menselijk bedrijf gadeslaat en dan verzucht: het is allemaal lucht en leegte, alles is leegte.

Wie zegt dat eigenlijk? Ik niet, hoor. Als u denkt: hé, die dominee staat daar een beetje mijn werk en leven zwartgallig af te schilderen. Daar ben ik niet zo blij mee. Nee, voor alle duidelijkheid: ik ben het niet, die uw leven en werken weeg en ik ben het niet, die ervan zeg, dat het niets heeft opgeleverd.

Nee, u bent dat zelf. Iemand kan dat uitsluitend over zijn of haar eigen leven en zwoegen zeggen. En dat kan gebeuren, wanneer Iemand jou uitnodigt en zegt: gooi je netten eens in dieper water neer en vang vissen!

Dan kom je als vanzelf tot de erkenning: ik heb heel mijn leven mij al afgetobd om uit het leven te halen wat er in zit, maar het is me niet gelukt.

Dat geef je niet zo gemakkelijk toe, natuurlijk, maar die vreemde stem, die ons hart en ons oor heeft bereikt, maakt ons eerlijk en openhartig. Tegenover Hem durf ik toe te geven, dat ik niks gevangen heb, niks aan land heb gebracht.

Dat is een pijnlijke constatering, maar ook een bevrijdende. Iedere vorm van bluf en grootdoenerij is ineens belachelijk en volstrekt overbodig. Tegenover de Man aan de grote oever kun je je eigen failliet toegeven, omdat hij verder en dieper kijkt en oordeelt. Laat de netten maar dieper zakken.

Alles wat tot nu toe gezien en gezegd is blijkt toch oppervlakkig en niet alles te zijn. Er is meer!

Je moet eerst wat verder landafwaarts varen en naar diepere wateren afsteken. Je dacht eerst, dat je leven op een nulpunt was aangekomen, dat alles vergeefs en voorbij was; dat het geen zin had er verder nog iets van te verwachten, dat de toekomst hopeloos en uitzichtloos was en je gaf jezelf een onvoldoende en je vond je leven leeg en zinloos. Maar wat gebeurt er, wanneer Iemand zegt: heb je dat wel goed gezien? Is dat niet een oppervlakkige waarneming? Steek eens verder van wal en graaf eens wat dieper. Misschien zie je het niet meteen, en niet op het eerste gezicht, maar als je geduld hebt en je durft dieper in jezelf te kijken en je leven in een grootser perspectief te plaatsen, dan blijkt ook jouw leven vol van mogelijkheden en vol glinstering te zijn, precies zoals die grote hoeveelheid vis in de netten glimt en wriemelt. Zo is jouw leven. Rijk en overvol!

Het gekke is nu, dat dit nieuwe inzicht, dat je blij maakt en je versteld doet staan, je ook te binnen brengt, dat je ‘een zondig mens’ bent. Pas als je de overvloed en overmacht van de liefde en goedheid van God beseft kom je tot het inzicht, dat je leven on-af, onvolledig was, iets essentieels miste. Als het nieuwe leven jou opgaat in je oude bestaan dan betekent dat het begin van een voort-durend gevecht. Zeg maar tussen de oude en de nieuwe mens, tussen de mens, die je bent en de mens, die je zou moeten zijn en ook werkelijk bent. Die shock-ervaring van Petrus brengt dat aan het licht: hij is verbouwereerd en verbaasd over zoveel overvloed, dat zijn leven zo vol is en waardevol in Gods oog, dat hij het bijna niet aankan.

Je zou het een spirituele ervaring kunnen noemen, een bekeringsmoment, maar in het evangelie gaat het nooit om die ervaring op zichzelf. De Bijbel is beslist geen handboek voor spirituele groei of een gids voor spirituele hoogstandjes, waarin men zich kan bekwamen of vermaken.

Nee, het gaat altijd om de praktische consequentie ervan. Het leidt altijd ergens toe. Je moet er wat mee doen. Zo moet Petrus visser van mensen worden, een visserman voor God.

Die schare mensen aan de oever en die overvolle netten vissen verwijzen naar elkaar, zijn elkaars spiegel- of evenbeeld. En Jezus en Petrus en de andere leerlingen verwijzen naar elkaar: zoals Jezus aan het verkondigen was, zo moeten Petrus en de anderen dat ook doen.

Mensen vangen! Niet mensen strikken, niet met trucs en tricks proberen hen in jouw net te vangen, niet mensen overweldigen met jouw verhaal, niet mensen met argumenten overtuigen of een zetje geven in jouw richting.

Nee, zoals de vertaling van Pieter Oussoren het Griekse woord voor ‘vangen’ letterlijk vertaalt: vangen ten leven! De glans en glinstering van hun leven aan het licht brengen, hen weghalen uit de gebieden van de duisternis en de dood, hen lokken met het Brood des Levens, zodat ze beginnen te happen naar het Woord en daarvan opknappen en gaan leven, zodat ook zij de dieptedimensie in hun leven gaan opmerken en verbaasd zullen staan over de rijkdom van hun leven en de goedheid van God.

Zoals je ook zelf gevangen bent ten leven en je je ook telkens weer moet laten vangen in het netwerk van de kerk, d.i. die wereldwijde spirituele gemeenschap, die open staat voor de Geest, die waait waarheen zij wil. Waarbij je niet vantevoren weet waar je uitkomt en hoe de weg zal gaan, maar waarin je je altijd opgevangen weet en waar je je laat meeslepen door het Woord van het evangelie in de richting van het Koninkrijk Gods.

Pier en Oceaan

Tijdens mijn vakantie heb ik deze schitterende roman van Oek de Jong – in dwarsligger-formaat ruim 1300 pagina’s – in één adem uitgelezen. De auteur beschrijft zijn eigen jeugd tot halverwege de jaren 70 van de vorige eeuw, zijn ervaringen met zijn ouders en grootouders, zijn klasgenoten en zijn vriendinnetjes. Terloops komt ook het geloof ter sprake en de veranderingen in beleving en het einde van de vanzelfsprekendheid van allerlei gebruiken en rituelen, zoals kerkgang en gebeden zeggen op vaste momenten. En de verlegenheid daaromheen, de moeizame gesprekken tussen ouders en kinderen daarover of juist het uit de weg gaan van een gesprek daarover.

Deze roman geeft een prachtige inkijk in de erosie van een traditie, die zo zelfbewust en overtuigend was begonnen, maar halverwege de jaren 70 verdampte en grotendeels teloorging.

Toch laat het geloof Abel, de hoofdpersoon, niet los, maar hij gaat er op een veel vrijere manier mee om. Hij twijfelt er ook voortdurend aan, of hij nog wel gelooft, maar op onverwachte momenten duikt het toch soms ineens op.

Zoals wanneer hij samen met zijn vriendin in Bretagne op vakantie is en wanneer zij bij toeval in een kerkje terechtkomen, waar een Mariaprocessie gaande is.

“...hij kuste haar op haar wang. ‘Dat mag hier vast niet’, zei Digna zacht. ‘Dat mag hier juist wel’. Zittend half verborgen achter een zuil keken zij toe. Abel staarde naar de madonna boven de kaarsenzee. Door het middenpad kwam een vrouw aanschuifelen op haar knieën. Een jongetje liep naast haar, zijn hand op de schouder van zijn moeder.

‘Wat vreselijk’, fluisterde Digna, ‘waarom doet zij dat?’

Abel probeerde te begrijpen, waarom de vrouw dit deed. Het was voor hem iets uit een andere tijd, uit oude verhalen. Maar het bestond dus nog. Hij stelde zich voor, dat hij zelf op zijn knieën over de hobbelige rotsbodem voortschuifelde naar die brandende kaarsen en de madonna, met Digna naast zich, haar hand op zijn schouder”.

En zo ontwikkelt zich een innerlijke dialoog over de betekenis van symbolen en rituelen en hoewel zij er zelf niet aan deelnemen en a.h.w. alleen maar toeschouwers zijn, gaat de betekenis van dit gebeuren toch niet aan hen voorbij.

Want even later merkt Abel op: “In die kapel is iets veranderd tussen ons. Misschien is die vrouw ook wel voor ons naar voren gekropen”.

Ik vond dat een mooie gedachtengang, die laat zien, dat er verschillende soorten en maten van deelname en betrokkenheid kunnen zijn. Ook al denk je misschien, dat je er afstand van genomen hebt, toch kan ineens een besef van nabijheid ontstaan en zelfs de gedachte invallen, dat de ander het ook voor jou doet.

Een ontroerend boek, misschien niet zo geschikt voor al te preutse lezers, maar wat mij betreft echt een aanrader!

Preek gehouden op de 4^e zondag van de zomer 9 juli 2017 in de Grote of Mariakerk n.a.v. Jeremia 17 (ged.) en Lukas 6.

Vergeving als bevrijding

De lezingen van vanmorgen hebben nogal een hoog hap-snap of ‘van de hak op de tak’-gehalte. De onderwerpen wisselen elkaar in hoog tempo af en de toon is ook nogal bits en scherp, her en der. Je kunt er lang over nadenken, waarom 2 lezingen bij elkaar komen en je uiterste best doen om er een gemeenschappelijk thema in te ontdekken. Maar ik denk, dat de combinatie tot stand gekomen is door de uitspraak van Jezus, dat je de boom kent aan zijn vruchten. En dat vandaaruit de sprong gemaakt is naar Jeremia, die zo mooi spreekt als de rechtvaardige als een boom, geplant aan waterstromen, die ook zijn vrucht voortbrengt op zijn tijd, zoals ook Psalm 1 zo prachtig bezingt.

In plaats van te proberen alles met alles te verbinden ga ik het vanmorgen juist heel anders aanpakken. Nou ja “aanpakken” is misschien niet het goede woord: ik wil samen met u nadenken over de betekenis van de aansporingen van Jezus, wanneer hij bijv. zegt, dat wij barmhartig moeten zijn, niet moeten oordelen en veroordelen, maar dat we moeten vergeven.

Het zijn woorden van Jezus, die ons aansporen tot een bepaalde houding, tot een manier van leven, van omgaan met elkaar. Toch horen we deze aansporingen nog vaak teveel als ‘voorschriften’ en zij komen bij ons binnen als regels van een beschaafde sociale etiquette. Maar door het zo te verstaan hebben we van het evangelie toch weer een wet gemaakt.

Deze wijze van handelen wordt ons niet voorgehouden om daarmee iets te bereiken, om er gelukkig van te worden of om bij God in een goed blaadje te komen. Dan maken we van God een boekhouder en rekenmeester, die precies bijhoudt wat we gedaan hebben en waarom en wij moeten er vooral voor zorgen, dat de balans naar de goede kant uitslaat. Maar dan laten we ons leiden door angst en zijn we alleen maar uit op gewin.

Bij alle drie de abrahamitische godsdiensten is deze tendens heel sterk aanwezig. Ik had van de week nog een gesprek met enkele moslimbroeders hier in Meppel en toen werd dat mij ook weer heel duidelijk: het doen van de ramadan en ook nog vrijwillig zes dagen extra vasten - dat zal je uiteindelijk beloond worden! Er wordt aantekening van gemaakt...

Jezus geeft een heel andere motivatie. Hij zegt: wees barmhartig, zoals jullie hemelse Vader barmhartig is. De barmhartigheid van God gaat voorop. Hij is jegens mij, jegens ons barmhartig – en je kunt honderd dingen opnoemen, waaruit dat blijkt – en daarom zijn ook wij barmhartig. Waar je zelf van leeft daar wil je anderen van laten leven en in laten delen. God laat het regenen over bozen en goeden, Hij maakt geen onderscheid...zo zullen wij barmhartig zijn voor alle mensen, die op onze weg komen. Zonder onderscheid.

Vergeef, dan zul je vergeven worden. Over ‘vergeving’ kunnen we ook wel een hele boom opzetten, maar laat ik proberen ‘to the point’ te komen. Ook hier gaat het er niet om om iets te doen om er zelf beter van te worden. Die uitspraak van Jezus lijkt wel in die richting te wijzen, als hij zegt: ‘vergeef, dan zul je vergeven worden...’, maar ik denk, dat het vooral gaat om een zekere wederkerigheid. Van het ene komt als vanzelf het andere. Als jij niet bereid bent om iemand iets te vergeven dan moet je niet denken, dat anderen wel bereid zijn om jou te vergeven. Doe zelf een eerste stap. Durf het aan om tegen de ander te zeggen: zand erover! Dan zul je zien, dat de ander jou ook tegemoet komt en a.h.w. zacht is gemaakt om jou ook te vergeven.

‘Vergeven’ is een lastig iets. Wat gebeurt er eigenlijk als je iemand vergeeft? Het gaat over iets wat gebeurd is, achter ons ligt. Kun je het verleden dan ongedaan maken? Petrus Damianus, een middeleeuws theoloog, die zijn werken altijd ondertekende met ‘monnik en zondaar’ – een soort voorloper van Luther, die stelde dat de mens ‘gerechtvaardigd en zondaar’ was (tegelijkertijd) – wel, die Damiaan dacht na over de almacht van God en hij redeneerde daarop verder en meende, dat God het verleden ongedaan kon maken. Dan was er iets gebeurd in het verleden, maar God maakte het ongedaan, het was a.h.w. niet-gedaan, het was er niet meer.

Maar ‘vergeving’ wordt dan ook schimmig, want als het er iet meer is kun je het ook niet vergeven. Dus dat is eigenlijk een doodlopende denkweg.

Vergeven betekent eigenlijk, dat je de ander niet vastpint op zijn daad in het verleden, maar dat je hem of haar er los van maakt. Zodat ook hij of zij het kan laten gaan. Zo kan vergeving iets van opluchting en bevrijding geven. Je kunt het achter je laten en weer verder gaan. Er is een nieuw begin, je bent a.h.w. opnieuw geboren, een nieuwe mens geworden!

Vergeving is iets persoonlijks ook. Het vindt plaats tussen twee mensen. Ik kan niet iemand iets vergeven, wat hij iemand anders heeft aangedaan. Ik kan ook niet vergeven wat in het verleden jegens anderen is gedaan. Soms spreken we ook wel over onvergeeflijke misdaden. Er wordt wel eens gesproken over excuses aanbieden over dingen, die in het verleden gedaan zijn: de slavernij bijv., de jodenvervolging, kruistochten. Maar is wat we onvergeeflijk noemen te vergeven? Is dat niet even vreemd als het onmogelijke mogelijk noemen? Of bevinden we ons nu ineens in de lichtkring van het Koninkrijk Gods, waar heiligen heersers zijn en de armen tot hun recht komen en de treurenden vertroost?

Laten we in ieder geval ruimhartig zijn en niet bekrompen, mensen royaal en empathisch tegemoet treden – niet te parmantig en verblind voor eigen zwakheden de onhebbelijkheden van anderen aanwijzen, want je weet niet half welke vuiltjes je in je eigen oog hebt zitten. Kijk maar eens in de spiegel...!

“Dat wij onszelf gewonnen geven aan het bevrijdende bestaan”. Door de ander recht in de ogen te kijken. Niet: ik heb nog een rekening met jou te vereffenen, maar laten we er een streep doorheen zetten. “Dat wij zo versteende zekerheden verlaten om op weg te gaan”. Zolang we de ander niet kunnen vergeven zetten wij elkaar vast in het verleden en krijgt de toekomst geen kans. “Dat niet de greep van het verleden ons achterhaalt en stil doet staan”.

Niet vergeven is stilstand. Vergeven is in beweging zetten en voortgang mogelijk maken.

“Dat wat wij hebben ons niet gijzelt...” Wat wij hebben, wat wij gedaan hebben, wat ons aangedaan is...het kan ons gijzelen en verlammen, maar wat een opluchting als er iemand is, die ons losmaakt en bevrijdt en ons zo van elke dwang bevrijdt, zodat we samen naar onbekende plaatsen reizen. Ja, God, dat Gij zó ons onderkomen zijt.

Wij zingen samen Lied 816.