Harry Kuitert uit de tijd

Dat las ik vandaag in de krant. Althans, niet zozeer precies dit opschrift, maar wel dat hij onlangs is overleden, op zeer hoge leeftijd. Dan is hij “oet de tied”, zoals Herman Finkers in het Twents zou zeggen.

Maar ik las ook, dat Harry Kuitert’s theologie ‘uit de tijd’ is geraakt, omdat de nieuwe, jongere generatie theologiestudenten hem niet meer kennen. Zij laten zich ook niet meer door hem leiden of inspireren. Kuitert is voor hen iemand van vroeger. Hij stelde andere vragen dan zijzelf doen en in die zin is Harry Kuitert ook ‘uit de tijd’. Kuitert reageerde op de vragen van zijn tijd, van zijn generatie en dan m.n. die van de Gereformeerde Kerken, waarin hij predikant (later hoogleraar aan de VU) was en mee verbonden bleef.

Kuitert had een fijne antenne voor wat er aan de hand was in die kerk en traditie. Hij had een scherp oor voor de vragen, die er begonnen te ontstaan in een wereld, die eens zo stevig gefundeerd leek op Schrift en belijdenis, maar die steeds meer scheuren begon te vertonen en Kuitert deed er graag een schepje bovenop. Door sommigen werd hij daarom verguisd, door anderen juist vereerd. Hij heeft een proces van onttakeling begeleid met zijn scherpe pen en dito geest, maar hij heeft dat proces niet veroorzaakt, zoals sommigen meenden. Hij kon beschouwd worden als een katalysator, een ‘uitpeller’ van een geloofstraditie. Wat echter voor de één beangstigend was, was voor de ander bevrijdend.

Ik weet zelf nog heel goed, dat begin jaren 90 zijn “Het algemeen betwijfeld christelijk geloof” verscheen. In Leeuwarden heb ik hem er toen ook een keer over horen spreken en hoe fel de reacties van sommigen toen waren. Hij tornde aan zekerheden en vaste waarheden sneuvelden waar je bij stond.

Beroemd en berucht werd zijn uitspraak “Al het spreken over boven komt van beneden”. Daarmee bracht hij heel kort door de bocht op formule, dat alle theologie mensenwerk is. Hij nam hierin stelling tegen een in de gereformeerde traditie lange tijd overheersende “openbaringstheologie”, die stelde dat al ons spreken over God allereerst bij Hem begon en dat die kennis ons van Boven werd aangereikt.

Ik heb – eerlijk gezegd - moeite met beide standpunten. Ik vind ze allebei te rigoureus en te pedant. Bij Kuitert verdwijnt ieder besef van transcendentie en wordt geloof in God gereduceerd tot een zelf bedachte ‘act’. In de fundamentalistische openbaringstheologie blijft er weer veel te weinig ruimte over voor mijn eigen rol als ontvanger en dreigt het gevaar van iets te moeten slikken, iets te moeten accepteren waarvan men geen idee heeft. Autoriteitsgeloof kun je dat noemen.

Ik denk, dat ons spreken over God natuurlijk begint bij onszelf en bij onze verwondering over het bestaan. Ik moet daar ook begrippen voor gebruiken, die voorkomen in de menselijke taal. Dat zou ook niet anders kunnen. Maar ik kan over ‘God’ alleen maar in symbolische taal spreken, taal die verwijst naar een ‘hogere’ laag of naar de grond van het bestaan, in taal, die mijn hart opent voor het Ultieme, het Onkenbare, het Heilige.

Natuurlijk moet ik om het Hogere aan te duiden woorden en symbolen gebruiken, ontleend aan mijn omgeving en leefwereld, maar daarmee is niet gezegd, dat datgene waarnaar ik verwijs ook deel uitmaakt van of opkomt uit mijn denk- en leefwereld. Al komt mijn spreken over boven inderdaad voort van beneden, dat betekent niet dat mijn spreken over boven leeg en zinloos is.

Die suggestie heeft Kuitert met zijn uitspraak wel gewekt en dat heeft voor veel verwarring gezorgd. Als kritiek op al te zelfverzekerde en autoritaire uitspraken over God deed zijn uitspraak dienst als noodzakelijke correctie, maar op zichzelf staande lijkt mij zijn uitspraak ook zeer aanvechtbaar, zoals hierboven aangetoond.

Harry Kuitert was een heel rationalistisch denkend theoloog, die m.i. (in alle bescheidenheid)  te weinig oog had voor waar de woorden naar verwezen en verwijzen. Hij zong nog graag de Psalmen en het ontroerde hem te zingen “God die helpt in nood, is in Sion groot”. Kuitert erkent wel, dat het helpt om zo’n tekst te zingen als je in de piepzak zit, maar vervolgt dan dat God natuurlijk helemaal niet helpt in nood. In zekere zin heeft Kuitert hierin wel gelijk, als hij bedoelt, dat je na het zingen van zo’n lied je meteen van al je problemen af zou zijn of wanneer je verwacht, dat God op een wonderbaarlijke manier jou ineens van je ziekte geneest. Als volwassen gelovige moet je inderdaad loskomen van je geloof in een thaumaturgische God, maar daarom is het nog niet nodig om de hulp van God – op welke wijze dan ook – volstrekt te ontkennen. Misschien helpt Hij jou door je die regel te binnen te brengen. Ik denk, dat Kuitert ervaren heeft, dat het geloof steeds kaler is geworden, minder spectaculair, meer iets van jezelf, minder verheven en alledaagser. Misschien doet het zich wel aan je voor ‘onder de schijn van het tegendeel’, zodat je wel met die verwarde vader kunt roepen: ‘Ik geloof (o ja, nee toch?), kom mijn ongeloof te hulp!’

Je kunt een ui (je geloof en je traditie) uitpellen, zoals je een ui schilt (een vergelijking die vaak op Kuitert’s theologiseren van toepassing werd geacht) en, zo zei men dan, uiteindelijk houd je niks over. Toch wel, zou ik zeggen: ook het laatste snippertje is 'ui' en ook de geur aan je vingers en ook de tranen in je ogen: ze horen er allemaal bij!