Preek gehouden op de 2^e zondag van Pasen 28 april 2019 (Beloken Pasen of Quasimodo geniti – Als pasgeboren kinderen) in de St. Catharinakerk van de Protestantse Gemeente te Heusden n.a.v. Johannes 20: 24-31

Thomas ongelovig?

Ongelovige Thomassen kom ik in allerlei vormen en maten regelmatig tegen. De eerste, die ik elke dag zie, staat in mijn voortuin. Een klein beukenhaagje, dat zijn blad van de herfst nog vasthoudt, hoewel het al lente is en de nieuwe groene blaadjes zich al zichtbaar ontwikkelen. Deze beukenhaag gelooft niet, dat het lente is geworden. Hij denkt, dat het nog steeds herfst is. Hij houdt vast aan wat hij heeft en durft zich niet gewonnen te geven aan de nieuwe toekomst. Hij zit vol ongeloof, maar de lente zal uiteindelijk de doorslag geven en de herfstblaadjes zullen wegdwarrelen op de lentebries. Zo’n beukenhaag heet niet voor niets een ‘ongelovige Thomas’…

Dan kom je heel veel ongelovige Thomassen tegen in de politiek en in de wereld van de economie en de financiën, in de wereld van de energie en de duurzaamheid. Veel mensen geloven, dat het niet zo’n vaart zal lopen met de klimaatverandering of dat de wereldvrede bedreigd wordt. Zij wantrouwen de studies en de rapporten en halen hun schouders op. Na ons de zondvloed, denken ze dan en ze gaan over tot de orde van de dag en zetten hun leventje voort, zoals ze altijd deden.

Dat we op de drempel staan van een periode van enorme transities op de terreinen van economie, voedsel, transport, geldverkeer – dat geloven veel mensen niet. Zij denken, dat alles blijft, zoals het is, maar ik hoorde iemand onlangs zeggen, dat de veranderingen, die in de komende 20 jaar zullen voorkomen groter en ingrijpender zullen zijn dan die van de laatste 300 jaar bij elkaar. Thomassen geloven dat niet…

In de wereld van de kerk en het geloof komen ook heel veel Thomassen voor. Een jaar of 20 geleden werden zelfs aparte diensten voor en met hen georganiseerd, de zgn. Thomas Celebrations (of: - vieringen), die bedoeld waren om mensen, die het allemaal niet zo zeker meer wisten of wat waren afgedwaald van de kerk en haar rituelen een warm welkom te heten. Iedereen kon aanschuiven en als je je twijfels had dan kon je die gewoon uiten.

Dan liep ik jaren geleden elke dag een rondje met Thomas; zo heette onze hond. Hij kon eigenlijk niet anders dan een ‘ongelovige Thomas’ zijn, want al het menselijke was hem vreemd. Toch wist hij op den duur, wanneer het zondag was, want dan liet ik hem op een later tijdstip uit en wachtte hij geduldig tot zijn baasje zijn dienst had gedaan. Maar dit zondagsbesef had geen religieuze achtergrond, zodat ik hem, ondanks dat, toch een ‘ongelovige Thomas’ kon blijven noemen zonder dat hij zich daar overigens door beledigd voelde.

Zijn er nog meer ‘ongelovige Thomassen’? Nou, de man over wie het vanmorgen in het evangelie gaat, is toch in zekere zin een oude bekende, nietwaar? Het is iemand, die zekerheid wil hebben, die zich niet laat afschepen door mooie praatjes. ‘Hard evidence’, daar gaat het om. Je kunt toch niet alles zomaar voor zoete koek aannemen?

Ik wil ‘hard bewijs’, ik wil zeker weten, ik wil mijn vinger er achter krijgen, hoe het nu precies zit met die Jezus en zijn opstanding. Ik wil het kunnen verifiëren, zodat het helder en duidelijk is voor mij. Ik wil niet afgaan op loze praatjes en doorgegeven berichten.

Het is opvallend, dat Thomas zo vaak het woordje ‘ik’ gebruikt. Hij presenteert zich als de autonome, ‘self-centered’ mens, die zich buiten de kring van de leerlingen van Jezus heeft begeven – hij was er niet bij, die eerste keer: hij had zijn tijd verslapen of hij had er toch sowieso geen fiducie meer in – en nu, nu hij hun verhalen hoort, nu komt hij met zijn voorwaarden. OK, ik wil eventueel best geloven, maar alleen als ik Hem kan aanraken en voelen.

‘Ik’…ik bepaal, hoe en wanneer ik zal gaan geloven. Als aan al mijn voorwaarden is voldaan dan zal ik zeker ook gaan geloven.

Ik herken dat wel. Bij anderen, bij mijzelf. Hoe vaak hoor ik mensen niet zeggen, dat ze best zouden willen geloven, als God maar meer van zich liet horen of als de wereld niet zo’n puinhoop was of als wetenschappelijk was bewezen, dat de Bijbel historisch van a tot z klopt of als ik een stem in mijn hart hoorde, die zei, dat ik een kind van God ben of als ik plotseling van mijn ziekte zou genezen zijn of als ik zeker wist dat God bestond….ja, dan….

Thomas is niet een vreemde, verre figuur, maar hij zit in ieder van ons. Het aardige is, dat hij Thomas Didimus genoemd wordt. Dat kan ‘de twijfelaar’ betekenen, maar ook ‘tweeling’. Voortdurend op twee gedachten hinken. Zowel in ‘tweeling’ als in het woord ‘twijfel’ zit het woord ‘twee’ verstopt. Steeds maar afwegen, het ene of het andere, wat is waar, wat is niet waar, wat is zeker en wat niet?

Geloof is altijd vermengd met twijfel. Als je eerst wilt zien en dan geloven dan is het geen geloven meer, maar ‘aanschouwen’. De Hebreeënbrief-schrijver probeerde ‘geloof’ ook al onder woorden te brengen en hij schreef zoiets als, dat het geloof het bewijs is van de dingen die men niet ziet. In ‘geloven’ zit altijd iets van een ‘waagstuk’, een overgave, een ergens door gegrepen zijn en er niet van kunnen loskomen, op hoop van zegen. “Ik geloof, kom mijn ongeloof te hulp”.

Thomas is mijn tweelingbroer. Hij lijkt sprekend op mij en ik op hem: twee druppels water.

Na acht dagen gaat geloof over in aanschouwen. Dan verschijnt de Heer aan Thomas en mag hij voelen en wordt zijn tasten een zeker weten. Ja, Hij is het, mijn Heer en mijn God!

De acht staat voor de eeuwigheid. Het is 7 + 1, d.w.z. de aardse tijd overtroffen.

In de wiskunde is ook niet voor niets de liggende 8 het symbool voor ‘oneindigheid’. De twijfel en de onzekerheid voorbij, geloven dat is overgegaan in aanschouwen.

Geloven is zien wat je nog niet ziet. Het is uitgaan van wat nog moet komen. Het is je laten meeslepen door de lijdende en opgestane Heer, die zelfs in zijn verheerlijkte gedaante zijn wonden met zich meedraagt. Alles gaat voorbij, maar niets gaat verloren.

Er is onlangs een mooi boek verschenen van de Tsjechische priester Tomas Halik, dat als titel heeft “Raak de wonden aan”. Het gaat over de wonden van Jezus, die hij opliep in het aardse bestaan en die hij meenam in zijn verheerlijkte bestaan. Alles draagt de tekenen van het lijden van Jezus, zegt Halik en wij zullen de wonden moeten aanraken om God werkelijk te kunnen ontmoeten. Wij denken bij God aan het volmaakte en het harmonieuze en het perfecte, maar Thomas ontdekte God in de wonden van de verheerlijkte Christus. Hij komt dan tot de meest uitgesproken belijdenis, wanneer hij zegt: mijn Heer en mijn God…of beter: mijn Heer, ja, mijn God! Om God te ontmoeten moet je niet wegvluchten van de wonden van deze wereld, maar er a.h.w. diep op in gaan. Je moet ze a.h.w. met de handen tasten, je vinger er achter krijgen en in de gewonde en gehavende medemens de presentie van de Christus zien en ervaren. Wat je aan een van mijn minste broeders of zusters hebt gedaan heb je aan Mij gedaan, zal de Mensenzoon zeggen.

Of Thomas daadwerkelijk zo handtastelijk is geworden is voor mij nog een vraag. De schilder Hendrik ter Bruggen uit de 17^e eeuw dacht van wel. Het lijkt wel op de werkwijze in een laboratorium, pen en papier erbij en de bril er bij op: goed kijken en voelen, handen en vingers in de aanslag, want je vergist je zo maar.

Ik denk eerder, dat Thomas zo overweldigd was door de verschijning van de Heer en zo verrast was door de uitnodiging van de Opgestane Heer om zijn proefondervindelijk bewijs uit te voeren, dat het daar helemaal niet meer van kwam. Hij was zo gegrepen door zijn onverwachte verschijning, zo overrompeld door de goedheid en welwillendheid van de Heer, die zei: toe maar, tast maar toe…dat Thomas zich meteen gewonnen gaf en zei: mijn Heer, mijn God!

Nu heb ik God gezien. God is niet ver weg, hoog in de hemel en onaantastbaar en ongenaakbaar: maar hier is Hij, zo nabij, zo kwetsbaar, zo menselijk, hier in dit naakte en doodse bestaan is Hij en doet Hij zich kennen als de verwonde Levende.

De ongelovige Thomas is een buitengewoon gelovige Thomas: Didymus heet hij, tweeling of twijfelaar. Zo verbeeldt hij precies ons eigen geloof en ongeloof, het is een voortdurend heen en weer gaan. Soms wil je meer bewijs en denk je, dat je overtuigd moet worden door zgn. ‘harde bewijzen’, maar dan weer laat je je overtuigen door zijn aanspraak en is het voldoende, wanneer je je naam hoort roepen: “Thomas!, kom maar dichterbij. Wees niet zo ongelovig en hink niet altijd op twee gedachten, Ik ben het!” En Hij biedt zichzelf aan aan ons– zoals wanneer Hij ons de tekenen van brood en wijn aanreikt en zegt: dit is mijn lichaam , gebroken, verwond en overgegeven voor u!

En – tenslotte - “wees zelf Mijn lichaam in deze wereld! En kijk niet vreemd op, wanneer je wonden en verminkingen oploopt. Wantrouw een perfecte, zuivere kerk; want de ware kerk herken je vooral aan mijn wonden”.

God en/in het lijden

Een systematisch-theologische verkenning ‘De Passione Jesu Christi’

Lezing in de passieweek van 2019

woensdag 17 april

in de Grote of Mariakerk

Inleiding

Ik moet u allereerst bekennen, dat het wel met enige schroom en terughoudendheid is, dat ik vanavond dit beladen en geheimnisvolle onderwerp wil inleiden. Waar je eigenlijk niet over kunt spreken, daarover moet je zwijgen. Maar anderzijds is het ook zo, dat waar je niet over wilt of kunt zwijgen, daarover moet je spreken – en als je er niet over kunt spreken, zing er dan van.

Zo zullen we vanavond heen en weer gaan tussen zwijgen en spreken, zingen en de hand op de mond doen, omdat we niet verstaan. Al ons spreken en denken is omgeven met verwondering en verbijstering, maar ook kan de vonk van innerlijke vreugde ontvlammen, wanneer wij de diepgang en de reikwijdte van wat op Golgotha gebeurd is vernemen en proberen te verstaan – en vooral daaruit proberen te leven.

Want laat dit ook vooreerst gezegd zijn: bij al onze pogingen om de betekenis van het kruis te doorgronden moeten wij altijd bedenken, dat het in het christelijk geloof uiteindelijk nooit gaat om een denkactiviteit, maar dat alles altijd gericht is en moet zijn op wie wij zijn en hoe wij zullen leven en handelen.

Dit allemaal even vooraf om helder te krijgen en te hebben, dat wij ons bewust moeten zijn van onze beperkingen en dat alles wat gezegd wordt over het kruis ‘duidingen’ zijn – en dat geldt evenzeer voor de evangelisten als voor de apostelen, voor de theologen van later datum en voor onszelf. Al ons kennen is ten dele en wat wij erover zeggen en denken is ‘stukwerk’, voorlopig en fragmentarisch.

Anselmus en de Heidelberger Catechismus

Dat geldt ook voor de traditionele verzoeningsleer, zoals die aan de hand van enkele opmerkingen van de apostel Paulus door Anselmus van Canterbury in de middeleeuwen is ontwikkeld in zijn beroemd geworden uiteenzetting ‘Cur Deus homo?’ – Waarom is God mens geworden? De vraag op zich stellen is misschien al tamelijk vrijmoedig en misschien wel overmoedig, maar dat even daargelaten – Anselmus probeert inzichtelijk te maken, waarom het noodzakelijk was, dat God in Christus Jezus mens geworden is, namelijk om op die wijze de breuk, die er was tussen God en mensen te herstellen.

En in dat herstel van die breuk, in het weer goed maken tussen God en mensen, neemt het lijden en sterven van Jezus een cruciale plaats in.

In hoofdlijnen komt zijn redenering hier op neer: door de zonde, door van God af te vallen (zoals Adam in het paradijs al deed) is God vertoornd geraakt op de mensen, want Hij was in feite in zijn eer aangetast. De mensen stonden bij God in het krijt, maar konden daaraan niet zelf voldoen. Hun mogelijkheden schoten en schieten te kort. Eigenlijk zou God de mens(heid) moeten straffen, maar om daar aan te ontkomen zendt Hij zijn Zoon, die de straf op zich neemt en zo betaalt Hij voor de zonden van de mensheid. Er vindt een soort ruil plaats. De toorn en de straf van God komen neer op Jezus, die zelf in feite onschuldig is, en zo komt alles in orde tussen God en mens.

Deze redenering vertoont natuurlijk een nogal uitgesproken Godsbeeld en ook wordt de verhouding tussen God en mensen in strenge juridische termen voorgesteld. Het past ook zeer zeker binnen de denk- en leefwereld van de middeleeuwse mens, waarbij de koning of de leenheer absolute macht heeft en de onderdanen gehoorzaamheid verschuldigd zijn en bij overtreding moeten boeten.

In de Heidelberger Catechismus wordt de theorie of de theologie van Anselmus op de voet gevolgd in de Zondagen 3 t/m 6. Het is een rationaliserende poging om het lijden en sterven van Jezus een vooraf reeds bedoelde functie te geven in het plan van de verzoening, zoals God dat bedacht heeft. God is daarbij de eisende en de bedenkende partij, Jezus is de uitvoerende partij en de mens is de passieve en ontvangende partij.

Er zit een zekere onontkoombare ‘anangke’ in, een onontbeerlijke noodzaak, dat lijden en sterven onmisbaar zijn in dit drama en dat Jezus een figuur moet zijn, die zowel God als mens is. Want alleen zó kan hij de functie van Middelaar op zich nemen

Ook is het belangrijk op te merken, dat er een tegenstelling wordt aangenomen tussen Gods rechtvaardigheid en zijn barmhartigheid. Terwijl de bange en bekommerde vragensteller, die beeft voor het a.s. gericht van God, waarin hij niet staande kan blijven, vraagt of God dan niet barmhartig is, dan is het stellige antwoord van de Catechismus: Ja, Hij is wel barmhartig, maar óók rechtvaardig. En God wil vooral en allereerst, dat Hij aan zijn recht komt of dat aan zijn rechtvaardigheid voldaan wordt. De barmhartigheid van God is daaraan ondergeschikt, zo wordt in feite gezegd.

Bij dit beeld van God en bij wat wij onder zijn rechtvaardigheid hebben te verstaan zijn vele kanttekeningen te plaatsen, maar dat komt in de loop van mijn verhaal wel aan de orde.

Voor nu laat ik dit beeld staan: de klassieke verzoeningsleer veronderstelt een toornige God, die Zijn Zoon zendt in de wereld om de straf en de toorn te dragen en te ondergaan in zijn lijden en dood. Hij doet dat voor ons en buiten ons om, hoewel het onze schuld is die Hij te dragen krijgt. Deze offerbereidheid van Jezus bewerkt een helen van de breuk tussen God en mensen en door het geloof in Jezus Christus hebben wij nu toegang gekregen tot een verzoende God, die niet meer straft en toornt.

In de westerse christenheid is deze visie, die o.h.a. wordt gezien als de enige bijbelse en m.n. paulinische visie, populair geworden en velen hebben er troost en bemoediging uit geput. Maar er zijn ook (terechte) kritische kanttekeningen bij te plaatsen en dat is dan ook gebeurd. Ik zal nu vier theologen en hun gedachten hierover aan u voorstellen en van hen horen, hoe zij denken over de betekenis van het kruis.

Paul Tillich (1886-1965) over de anselmiaanse verzoeningsleer

Ik wil nu graag horen wat de Duits-Amerikaanse theoloog en filosoof Paul Tillich over deze dingen te zeggen heeft. Hij is natuurlijk allang geen modern theoloog meer te noemen, omdat hij al meer dan 50 jaar geleden is overleden en geboren is in de vóór-vorige eeuw. Toch is hij iemand geweest, die de theologie ‘bij de tijd’ heeft gebracht en hij is het vooral geweest, die in gesprek met de ‘modern-denkende’ mens de relevantie van het evangelie aan het licht heeft willen brengen. Hij doet dat in gesprek met filosofen, psychologen en kunstenaars, allereerst in Duitsland in de academische wereld van de Weimar republiek na de 1^e WO, maar vooral ook na 1933 in de VS als lector aan een protestants seminarie in New York en de laatste paar jaar van zijn leven als professor aan de Harvard University. Hij verzamelde een groot aantal academici om zich heen en hij probeerde de boodschap van het christendom zo te vertalen en te interpreteren, dat het ‘verstaanbaar’ en relevant was ook in die ‘wereld’ en zo eigenlijk voor iedereen, hoewel hij vooral de taal van de academicus sprak.

Om kennis te maken met de denkwereld van Paul Tillich kun je het beste allereerst kennis nemen van zijn 3 bundels preken, die zowel in het Duits als in het Engels verschenen zijn en een groot deel daarvan heb ik zelf vertaald in het Nederlands en die kun je vinden op mijn website over hem www.paultillich.nl

Maar hij heeft vooral bekendheid en waardering gekregen door de publicatie van zijn Systematische Theologie, dat in 3 banden is verschenen en in 5 delen is opgebouwd: deel 1 gaat over ‘Verstand (Ratio) en Openbaring’, deel 2 over ‘Het Zijn en God’, deel 3 over ‘Onze existentie en de Christus, waarin hij de verschijning van Jezus Christus typeert als het Nieuwe Zijn’, deel 4 ‘Het leven en de Geest’ en deel 5 over ‘De geschiedenis en het Koninkrijk Gods’.

Voor ons vanavond is van belang om even te luisteren naar zijn opmerkingen, die hij plaatst bij de anselmiaanse verzoeningsleer. Hij schrijft daarover in deel 3 (onze existentie en de Christus): als hij de werkelijkheid van de Christus gaat ontvouwen dan doet hij dat in een vijfslag, wanneer hij achtereenvolgens stilstaat bij a. Jezus als de Christus, b. het nieuwe Zijn in Jezus als de Christus, c. de betekenis van de christologische dogma’s, d. de universele betekenis van de verschijning van Jezus als de Christus in zijn weg en werk en dan tenslotte e. het nieuwe Zijn in Jezus als de Christus als de macht van verlossing. In dat laatste onderdeel gaat hij dan in op de vraag hoe verlossing en het nieuwe Zijn zich tot elkaar verhouden en wat het betekent, wanneer gezegd wordt dat Jezus Verlosser en Middelaar is en ‘en passant’ gaat hij daarbij dan in op de zgn verzoeningstheorieën, die in de loop der geschiedenis zijn ontwikkeld en hij probeert daarna een paar principes te formuleren, die voor een toekomstige verzoeningsleer van belang zijn.

Als we het over verzoening hebben dan spreken we eigenlijk over de effecten of over de werking van het nieuwe Zijn in Christus Jezus. God handelt zodanig in Christus Jezus, dat Hij daarin de vervreemding, die er is tussen God en mensen, overwint en de daarmee samenhangende schuld terzijde stelt. Dit goddelijke handelen is eigenlijk pas effectief, wanneer de mens daarop in geloof antwoordt. Zo heeft de verzoening volgens Tillich dus een objectieve en een subjectieve zijde.

Tillich staat uiteraard ook stil bij de theorie of theologie van Anselmus en hij herkent daarin die objectieve en subjectieve kant, m.a.w. het objectieve gebeurt buiten de mens om, is a.h.w. de afhandeling van een contract tussen God en Christus, maar deze ‘fixing of the evil’ heeft ook een subjectieve kant, wanneer de mens beseft, dat hij voor God niet kan bestaan, telkens tot boete en inkeer moet komen en met een beroep op Jezus toch tot God mag naderen en Hem dankzij Christus toch gunstig gezind vindt. Zo heeft de anselmiaanse theologie grote invloed gehad op persoonlijke vroomheid van mensen, op de liturgie, op kerkliederen etc. en dat verklaart de grote populariteit van deze zienswijze, aldus Tillich.

Nu stelt Tillich een paar principes of uitgangspunten voor, die van belang zijn bij het nadenken over en formuleren van een leer van de verzoening.

Hij stelt allereerst, dat het Gód is en God alleen, die de verzoening bewerkt of aanbrengt. God kan niet van Jezus’ werk afhankelijk zijn: daarom is het beter te zeggen, dat Jezus als drager van het nieuwe Zijn het verzoenende handelen van God bemiddelt bij de mensen.

Het tweede uitgangspunt is, dat er geen tegenstelling kan bestaan tussen Gods verzoenende liefde en zijn vergeldende gerechtigheid. Uitoefenen van gerechtigheid is namelijk de uitwerking van de liefde – gerechtigheid is liefde ‘in actu’ en daarom kan er in God geen conflict tussen beide bestaan (zoals wel in Anselmus’ leer en de HC het geval is).

Ten derde: Gods verzoenend handelen kan het beste verstaan worden als zijn deelname aan de existentiële vervreemding van de mens met alle zelf-verwoestende gevolgen van dien. In de figuur van Jezus aan het kruis wordt die deelname van God aan de menselijke vervreemding manifest. En zo is het kruis van Christus een manifestatie geworden, een manifestatie van Gods deelname aan het lijden der wereld. Het kruis moeten we daarom niet zien als de oorzaak van de vergeving van onze schuld, maar als de manifestatie ervan.

Het lijden van God aan het kruis en zo zijn deelname aan de menselijke vervreemding is niet een vervanging of ‘Ersatz’ van ons lijden, maar het is een wederzijdse deelname van God aan ons lijden, maar het is ook onze deelname aan het nieuwe Zijn, dat in Christus verschenen is. Precies wat ook Paulus benadrukt als hij stelt, dat als wij met Christus zijn gestorven wij ook met Hem zullen opstaan en leven.

Tot zover een paar gedachten van Paul Tillich hierover.

Jürgen Moltmann (geb. 1926): “Der gekreuzigte Gott”

We zijn nu toe aan een korte bespreking van ons onderwerp aan de hand van een bekende publicatie van Jürgen Moltmann, “Der gekreuzigte Gott”, dat in 1972 is verschenen en vele malen is herdrukt en vertaald.

Eerst iets over Moltmann zelf. Hij is inmiddels 93 jaar oud en op youtube kun je diverse lezingen van hem vinden, die hij in zijn lange en arbeidzame leven heeft gehouden in diverse landen en bij verschillende gelegenheden. Duits is zijn moedertaal uiteraard, maar zijn lezingen zijn vaak in het Engels en al zijn boeken zijn ook in het Engels verschenen. Hij heeft een onderkoeld gevoel voor humor, vind ik, wanneer hij bijv. voorafgaand aan een lezing door de voorzitter wordt geïntroduceerd en wordt geprezen om zijn inzichten en zijn vele publicaties en verdiensten, dat hij dan opmerkt, dat hij met genoegen heeft geluisterd naar deze inleider, maar dat hij zich wel afvroeg of alles ook werkelijk zo was.

Ook vroeg een student hem eens of hij zichzelf beschouwde als een pessimist of een optimist, waarop hij antwoordde: een optimist, want anders zou ik een pessimist zijn…

Jürgen Moltmann werd in 1926 geboren in Hamburg en groeide op in een seculier milieu. Na de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog – hij vocht als Duits soldaat bij de slag om Arnhem - heeft hij naar eigen zeggen voor het eerst de realiteit van God ervaren.

Ook verloor hij verschillende van zijn vrienden tijdens een geallieerd bombardement van Hamburg. Zijn vrienden sneuvelden, maar hij bleef leven…waarom? zo vroeg hij zich af.

Zijn kennismaking met het christelijk geloof gebeurde tijdens zijn gevangenschap als Duits soldaat van 1945-1947, eerst in België en later in Schotland. Moltmann ontmoette toen in het kamp een groep christenen en door een Amerikaanse geestelijke werd hem een boekje met het Nieuwe Testament en de psalmen gegeven. Hij werd gegrepen door het christelijk geloof en getuigde later: ‘I didn’t find Christ, he found me.’ In zijn gevangenschap had hij een dialectische ervaring van God als bron van hoop enerzijds en van Zijn aanwezigheid in het lijden anderzijds. Deze gebeurtenis legde de basis voor twee grote thema’s in zijn theologie: hoop en lijden. Hoop fundeerde Moltmann op de opstanding van Christus, en Gods aanwezigheid in het lijden op het lijden van God in Christus.

Na zijn terugkeer in Duitsland in 1948 ging hij theologie studeren aan de Universiteit van Göttingen, een instituut met professoren die volgelingen van Karl Barth waren en betrokken bij de ‘Bekennende Kirche’ (belijdende kerk) in Duitsland. Moltmann gaat daar aan het werk in een poging een theologie te ontwikkelen die de ‘overlevenden van zijn generatie’ zou bereiken. Hij had de hoop dat het voorbeeld van de ‘Bekennende Kirche’ na de oorlog zou worden herhaald door middel van nieuwe kerkelijke structuren. Hij en vele anderen raakten echter teleurgesteld toen ze zagen dat in plaats daarvan werd voortgeborduurd op de situatie van de staatskerk. In 1952 beëindigde Moltmann zijn studie theologie, werd pastor in Bremen en in 1959 professor aan de Lutherse Hogeschool in Wuppertal. Daarna kreeg hij een aanstelling als docent en onderzoeker in Bonn en uiteindelijk ook aan de Universiteit van Tübingen. Van 1967 tot 1994 was hij in Tübingen professor in de systematische theologie. Met het verschijnen van zijn boek Theologie der Hoffnung in 1964 kreeg hij brede bekendheid. Dit was het eerste boek van zijn grote trilogie van vroege werken. De andere twee waren Der gekreuzigte Gott (1972) en Kirche in der Kraft des Geistes (1975).

Moltmann benadert het ‘probleem’ van het kruis – als ik het even zo noemen mag – op een heel andere manier dan Anselmus en de Catechismus. Meer doordenkend in de lijn van Luther, die worstelde met de vraag hoe God van God verlaten kon zijn, komt Moltmann tot de gedachte, dat het kruis iets, ja alles onthult van wie God is.

In de theologie van Anselmus en de Catechismus draait het vooral om de vraag wat het kruis voor óns te betekenen heeft, wat de betekenis ervan is met het oog op onze redding en zo is het een onderdeel geworden van de leer over de verzoening en verlossing (de soteriologie).

Maar voor Moltmann gaat een andere vraag zich voordoen, namelijk wat betekent het kruis voor God zelf en voor ons beeld van Hem?

De oudere theologie had altijd een onderscheid gemaakt tussen de goddelijke en de menselijke natuur van Jezus. Naar zijn goddelijke natuur kon hij niet lijden, alleen zijn menselijke natuur was vatbaar voor lijden en dood. Maar zo ontstond er eigenlijk een soort dubbelpersoon, een dualistische figuur, die in werkelijkheid maar ten dele onze lot- en bondgenoot kon zijn.

Voor Moltmann zijn dit onbegaanbare en heilloze denkwegen. Moltmann gaat niet uit van een twee naturenleer, waarbij ook bij voorbaat al vaststaat wie of wat God is en wat de mens is, zodat je beide grootheden netjes kon scheiden en uit elkaar kon houden. Maar hij stelt vast, dat wat Jezus doet en aan Hem geschiedt het verhaal van God is. Aan Jezus, zijn lijden, sterven en opstanding lezen wij af, wie God is.

Het beeld van God, dat wij zelf ontworpen hebben door alle kenmerken die niet ‘des mensen’ zijn aan God toe te schrijven of andere positieve eigenschappen van de mens tot in het oneindige op God te projecteren, is volgens Moltmann aanvechtbaar en verhindert ons om God in het lijden te kunnen zien. Wij hebben op filosofische gronden een metafysische God ontworpen, die geen relatie kan hebben met het lijden, want dat is menselijk en vreemd aan God, zo vinden wij. God is in principe a-pathisch. En zo komt de lijdende Jezus tegenover de niet mee-lijdende God te staan. Maar een a-pathische God is geen God van liefde maar van onverschilligheid. Je kunt die twee niet in een eenheid zien. Liefde veronderstelt begaan zijn met het lijden: die twee zijn onlosmakelijk verbonden.

Daarom is dat a-pathische beeld van God een verwrongen en ook on-bijbels beeld van God: God verschijnt ook in het OT helemaal niet a-pathisch, maar eerder sym-pathisch. God is juist heel erg sym-pathiek, beslist niet on-sympathiek.

Hij is begaan met het lijden van Israël in slavernij en Hij gaat mee in de ballingschap en zo redt en bevrijdt Hij zijn volk steeds en voort-durend.

Zo wil Moltmann het lijden van Jezus zien als een gebeuren in God en in plaats van het lijden op te splitsen over twee naturen, wil hij het juist zien als plaats vindend in Gods drie-eenheid. M.a.w. wij moeten proberen het kruis trinitarisch te verstaan.

Het gaat uiteindelijk niet om de vraag of wij God wel kunnen plaatsen in dit lijdensgebeuren, maar de vraag is, hoe wij Gods wezen kunnen afleiden uit dit lijdensverhaal. God identificeert zich met het lijden en sterven van Jezus en zo daalt God zelf af in de diepste diepte, waarin de mens zich bevindt, zodat geen enkel mens van God verlaten kan en zal zijn. Dat is de grondeloze liefde van God, dat Hij ons tot het uiterste nabij is, zelfs in onze Godverlatenheid en ons door zijn levendmakende Geest het leven schenkt.

Het kruis laat ons op een indringende manier zien, dat Gods liefde tot het uiterste gaat en dat Hij tot in onze diepste diepten met ons begaan is.

Zo heeft Moltmann met deze studie een belangrijke bijdrage geleverd aan een ander en nieuw verstaan van het passie- en paasgebeuren, waarbij de Vader niet tegenover de Zoon wordt geplaatst, maar de Vader en de Zoon in eenheid dit lijden ondergaan, waarbij de Vader evenveel verdriet en pijn ervaart als de Zoon en dat de vraag over de Godverlatenheid van Jezus daardoor ook een binnen-trinitarisch zelfgesprek wordt, zoals ook Paulus kan zeggen, dat dat ook voor onze eigen gebeden geldt, dat het de Geest zelf is die ze woordeloos in ons uitdrukt en dat de Geest van God in ons bidt. Zo kunnen we ook de schreeuw van Jezus om God horen en zien als een schreeuw in en van God zelf.

Deze hulpeloosheid en krachteloosheid van God is echter tegelijkertijd zijn kracht en zijn glorie, want zo baant Hij de weg naar zijn Rijk van liefde, gerechtigheid en vrede.

Tomàs Halík (geb. 1948): “Raak de wonden aan”

De volgende gids, die ons een weg kan wijzen in het labyrint van deze passieweek is Tomas Halik, geboren in Praag in 1948. Hij studeerde sociologie, filosofie en psychologie en hij werd in de jaren van het communistische bewind een leidende figuur in de ondergrondse kerk in Tsjecho-Slowakije en door dit bewind gezien als een staatsgevaarlijk persoon. Na de Praagse lente (1968) werkte hij nauw samen met de voormalige dissident en later president (1989-2003) geworden Vaclav Havel. Hij kreeg vele onderscheidingen voor zijn boeken en lezingen door de hele wereld. Zijn boeken zijn in 11 talen vertaald en ook bij het Vaticaan is hij een gezien en ge-ëerd man, vooral om zijn apologetische openheid in het gesprek met atheïsten.

In het Nederlands zijn o.a. verschenen ‘Geduld met God’, ‘Ik wil dat jij bent’ en onlangs – en daarover wil ik een paar dingen aanreiken – ‘Raak de wonden aan’.

In dit boek borduurt Halik voort op de lijn, die Moltmann heeft uitgezet, maar hij geeft er een andere wending aan. Gaat het bij Moltmann vooral om de vraag wie God is en of het mogelijk is God te zien in de gekruisigde Jezus. Ja, zegt Moltmann dan, als wij trinitarisch geloven en denken is het zelfs noodzakelijk te spreken over de gekruisigde God. Aan het gebeuren op Golgotha leren wij God kennen, niet als een verre God, maar juist als een nabije God. Moltmann is bezig geweest een nieuw hoofdstuk te schrijven in de leer over God.

Zoals gezegd borduurt Halik daar op voort, maar hij vraagt aandacht voor een aantal andere consequenties. Het lijden van Christus heeft vooral ook gevolgen voor onszelf, hoe wij zelf omgaan met lijden en tekorten, hoe wij die tegenkomen in de wereld om ons heen en in onszelf en dat we dan niet hard moeten weglopen en moeten roepen: waar is God nou? Nee, integendeel, we zullen God juist ontmoeten in de lijdende naaste en zijn of haar wonden moeten aanraken en voelen.

Het is duidelijk, dat Halik hier het verhaal van Thomas uit het Evangelie (dat is trouwens ook zijn eigen voornaam!) voor ogen heeft, die afwezig was geweest bij de eerste verschijning van de opgestane Heer. Maar als hij de verhalen van zijn medebroeders over de verschenen Heer hoort reageert hij vol ongeloof en scepsis. En dan spreekt hij de legendarische woorden: als ik mijn vinger niet steek in zijn zijde en de wonden niet kan aanraken, die hij heeft opgelopen, dan zal ik niet geloven. Of anders gezegd: ik zal pas geloven, wanneer ik werkelijk zijn wonden kan zien en aanraken.

Meestal is Thomas weggezet als een ongelovige Thomas, die een zetje moest krijgen om uiteindelijk in een gelovige Thomas te veranderen. Halik ziet dat anders: voor hem is Thomas eigenlijk een voorbeeld-gelovige. Doordat hij de Opgestane kan aanraken en voelen komt hij tot zijn belijdenis: mijn Heer en mijn God! En die uitspraak raakt dicht aan die van Moltmann, omdat ook hier de wonden en het lijden verbonden worden met de naam van God. Hoe is God present in deze wereld? wel, in de wonden van Christus, in het lijden van de mensen.

Wij geloven in een gekruisigde Jezus, een gewonde Jezus. En in zijn wonden draagt Jezus alle wonden van de wereld en de mensheid. Ook die wonden mogen wij aanraken. Wie de pijn in de wereld niet serieus neemt, kan God niet belijden, stelt Halik.

Dit geloof in Jezus als de lijdende en de verwonde heeft dus gevolgen voor de wijze, waarop wij de lijdende mensheid zien. Het doet ook denken aan Matth. 25, waar de Zoon des mensen zijn oordeel uitspreekt over de volken en hen bevraagt op hun mededogen t.a.v. de vluchtelingen, de gevangenen, de hongerlijders en de zieken: heb je hen bezocht? Iets voor hen gedaan?, zo vraagt Hij. En dan legt de Mensenzoon zelf de verbinding met zichzelf, als hij zegt, dat zo dat aan één van zijn minste broeders of zusters is gedaan, dat dan aan Hém is gedaan. Zo identificeert de Mensenzoon zich met de lijdende en onderdrukte mensheid.

Er zijn veel mensen, zo zegt Halik in dit boek, die het geloof in God zijn kwijtgeraakt vanwege het enkele feit dat er lijden en kwaad in de wereld bestaan. Natuurlijk heb ik dat ook wel eens gedacht, zo bekent Halik dan, maar voor mij leidde dit gebrek juist naar God toe, het werd mijn dorst naar God. Wanneer de wereld volmaakt zou zijn, zou zij zelf God zijn en zou er hier geen vraag naar God bestaan. Als er alleen een harmonische, ongeschonden werkelijkheid zou zijn, waarin God zichzelf als in een ongebroken spiegel zou waarnemen, dat zou niet mijn God, niet de God van de Bijbel, niet de God van mijn geloof zijn. De geschiedenis die de bijbel vertelt is geen lieflijke idylle, maar een verontrustend drama. De wereld, waarover de Schrift spreekt, heeft bloedige en pijnlijke wonden en de God, die zij belijdt, draagt die eveneens. In het evangelieverhaal toont God zich als een gewonde God.

God verschijnt aan ons in het vuur van het lijden, aan het kruis. Wij horen zijn stem alleen als wij ons kruis op ons nemen en bereid zijn ook zelf de lasten van anderen te dragen, wanneer de littekens van de wereld – zijn littekens – een bevel voor ons worden.

Moltmann haalde het lijden van Jezus binnen in de trinitarische Godsgedachte, zodat ons beeld van God wordt bijgesteld – een wending van een metafysisch, ‘a-pathisch’ , onpersoonlijk en abstract Godsbeeld naar een concreet, ‘sym-pathisch’ en menselijk Godsbeeld.

Halik ziet het lijden van Jezus als het lijden van de mensheid en hoort er een appèl in om met aandacht en compassie op het lijden van de mensheid in te gaan. ‘Raak de wonden aan’, alleen zo heeft jouw geloof in de Christus betekenis, niet alleen voor jezelf, maar ook voor de ander. Kortom, Halik verbindt het kruis met een ethiek van aandacht, liefde en zorg voor de verwonde mens en wereld.

Tom Wright (geb. 1948) over Goede Vrijdag als het begin van een revolutie

Tenslotte nog iets over het boek van Tom Wright, anglicaans theoloog, die momenteel hoogleraar is aan een Schotse universiteit (St. Andrews). Zijn boek ‘Goede Vrijdag. De dag dat de revolutie begon’ verscheen in 2016 en heeft al 2 drukken in Ned. vertaling beleefd. De ondertitel van de oorspronkelijke uitgave geeft eigenlijk preciezer de bedoeling van zijn studie aan dan de Ned. vertaling. Daar heet het: ‘Reconsidering the Meaning of Jesus’s Crucifixion’ of (vrij) vertaald: de betekenis van Jezus’ kruisdood opnieuw overwogen.

Dat doet hij dan ook inderdaad grondig en uitvoerig. Het is een boek van ca. 400 pagina’s geworden en hij loopt alle belangrijke passages in het NT over het kruis langs om te achterhalen wat daar precies gezegd en bedoeld wordt. Een bekende passage is natuurlijk, dat Jezus is gestorven voor onze zonden, maar Wright wil weten, wat dat betekent. En hij onderzoekt dat door zo’n uitdrukking in een grotere context te plaatsen en hij stelt dan, dat het hier niet zozeer om morele misstappen gaat van individuen, maar je moet zo’n uitdrukking zien in het lange verhaal van God en Israël – hij voert als belangrijkste getuige Jesaja 40-53 op, die het einde van de ballingschap aankondigt, waarmee geboet zal zijn voor de overtredingen van de voorvaderen. Er kan een nieuw begin gemaakt worden in het land en de tempel zal herbouwd worden en de ware aanbidding van God kan weer plaatsvinden. Zo zou het gaan, maar zo is het niet gegaan, want Gods bedoelingen met zijn volk om een koninklijk priesterschap te zijn werden toch weer geen werkelijkheid. En dan komt Jezus, die die hele geschiedenis a.h.w. op zich neemt, de personificatie ervan wordt – en daarom spelen de tempel en de rituele feesten, zoals het Pascha ook zo’n belangrijke rol aan het einde van zijn leven – en hij brengt die geschiedenis van God en zijn volk tot zijn bestemming en vervulling.

En zo wordt Wright niet moe om het hele gebeuren van kruis en opstanding te herleiden tot het oorspronkelijke verbondsverhaal tussen God en zijn volk. En de bedoeling daarvan was en is, dat er sprake zal zijn van de ware aanbidding van God en dat de mensheid een koninklijk priesterschap zal zijn, zal leven als licht voor de wereld, een nieuwe mensheid zal vormen, zoals God oorspronkelijk bedoeld had.

In de christelijke traditie en uitleg van de gebeurtenissen aan het einde van Jezus’ leven is daar weinig van overgebleven, zo oordeelt Tom Wright. We begaan in het populaire christelijke denken van onze dagen een driedelige vergissing. Hij zegt het een beetje op een academische manier, maar legt het ook meteen uit, wat hij bedoelt: er is sprake van een platonisering van onze eschatologie d.i. we hebben het altijd over onze zielen die naar de hemel gaan, maar het gaat in de Schrift over de nieuwe hemel en de nieuwe aarde; ten tweede heeft er een moralisering van onze antropologie plaatsgevonden d.w.z. alle aandacht gaat uit naar de vraag of men zal slagen voor het toelatingsexamen aan de hemelpoort, terwijl het in de Schrift gaat om de vraag, hoe wij hier en nu gestalte geven aan onze roeping. En het effect daarvan is weer, dat er een paganisering van de soteriologie plaatsvindt d.w.z. ons denkbeeld van de redding of verlossing gaat gepaard met een heidens beeld van God, die alles in het werk moet stellen om zijn toorn te stillen, terwijl het helemaal niet gaat om een vertoornde God, maar juist om een liefdevolle God, die zichzelf prijsgeeft: ‘Alzo lief heeft God de wereld gehad’ – de bekende zin uit Johannes 3 vormt het hart van het evangelieverhaal : het kruis als zelfexpressie van de liefde van God.

Als Paulus schrijft dat Jezus is prijsgegeven om onze zonden moet dat niet teruggebracht worden tot de gangbare formule: wij zondigden en God strafte Jezus en nu zit het weer goed met ons. Nee, de geschiedenis doet er toe. Israël was de plaats waar het gewicht van de zonden der wereld zwaar drukte, waar de verbanning van Adam en Eva uit de hof werd opgevoerd aan de rivieren van Babel. De geschiedenis doet er dus toe, omdat redding in het NT niet wordt gezien als ontsnapping aan de wereld van ruimte, tijd en materie, maar juist als haar verlossing. De dood van Jezus was het ogenblik waarop de grote poort van de mensheidsgeschiedenis, vergrendeld met ijzeren balken en overwoekerd door giftig onkruid, opensprong zodat de Schepper zijn verzoeningsproject tussen hemel en aarde eindelijk met kracht in werking kon stellen.

Hij eindigt zijn boek met een oproep om mee te doen met deze revolutie, die op Goede Vrijdag begonnen is: Aanvaard het ‘roepingsverbond’ of liever: laat je erdoor aanvaarden, want de Schepper roept je uiteindelijk tot ware menselijkheid. Hij roept je en rust je toe om zijn beeld te dragen en te weerspiegelen. Vier de revolutie die zich eens en voor altijd voltrok, toen de macht van de liefde het won van de liefde voor macht. En sluit je hier en nu – in de kracht van diezelfde liefde – aan bij de revolutie.

Tenslotte, het gaat er uiteindelijk niet zozeer om om te begrijpen wat er op die gindse heuvel gebeurd is en waarom dat zó moest gebeuren, maar het belangrijkste is, dat het ons op de één of andere manier niet loslaat, ons raakt, ons verandert en in beweging zet.

Preek (min of meer) gehouden op de Eerste Paasdag 21 april 2019 in de Grote of Mariakerk n.a.v. Kolossenzen 3: 1-4 en Johannes 20: 1-18

De hieronder staande preek is de onverkorte versie, die niet in haar geheel is uitgesproken, maar bij nader inzien is ingekort en in feite beperkt werd tot de erin vertelde drie (paas)verhalen met enkele korte notities daarbij.

Iedereen kan opstaan!

Pasen is het feest van de klinkende stem en de juichende toon. En iedereen op z’n Paasbest, want Pasen is het beste wat ons kan overkomen. ‘Een nieuw kleedje’, zoals onze zuiderburen zouden zeggen, even langs de kapper…en voilà, het feest kan beginnen.

Daar is helemaal niks mis mee: laten we vooral vrolijk en blij zijn en de paaseitjes en de hazen en paasbroden doen wat mij betreft allemaal mee en organiseer zoveel paasspektakels en -events als je maar wilt. Laat duizend bloemen bloeien! Het zal en mag niemand ontgaan, dat het Pasen is. Tom Wright zou zeggen: op de Goede Vrijdag is de revolutie begonnen en met Pasen is die pas echt goed van de grond gekomen. Gelovigen aller landen, verenigt u, zou ik er haast aan willen toevoegen.

“Iedereen kan opstaan” stond er op mijn tv-gids te lezen. Dat lijkt op het eerste gezicht de opstanding van Christus wat te kleineren en te relativeren. Zal wel niet zo bedoeld zijn. De boodschap is helder: Pasen heeft consequenties. Je zult ook zelf moeten opstaan uit je egocentrische droomwereld, uit je kleinburgerlijke zelfingenomenheid en kortzichtigheid, uit je rol van consument en genieter. Opstaan! Het is al klaarlichte dag!

Pasen is een vrolijk-makend feest, waar de spot wordt gedreven met alle zekerheden en vaststaande feiten. Het is werkelijk de wereld op zijn kop. Er zijn, zo wordt vaak gezegd, twee dingen onwrikbaar vast in ons leven en dat zijn: belastingen betalen en de dood. Pasen wil ons wijs maken, ja ons wijs maken, dat dat niet zo is. Met Pasen vieren wij de onoverwinnelijkheid van het leven. Christus heeft de dood overwonnen, die is Hij te boven gekomen.

Op FB zag ik een leuke cartoon van het open graf met de weggerolde steen en platgewalst onder die steen lag daar ‘magere Hein’ met de zeis machteloos naast zich.

Is het allemaal niet wat te overmoedig en voorbarig? Is de dood echt verslagen – is dat wel zo zeker – en hoe zit het met die belastingen? Alles is nog zoals het was, toch?

Misschien moeten we dan toch nog even terugkeren naar de beide lezingen van vanmorgen. En dan niet bij voorbaat al hard roepen: kijk, zo staat het nu eenmaal in de Bijbel en zo moet je het precies geloven, ander mis je de boot. Nee, zo werkt het niet. We moeten de Bijbel zeker serieus nemen en wij kennen haar gezag toe, wij laten ons door haar gezeggen en wijs maken, maar niet autoritair en on-weerspreekbaar. We geloven niet in de opstanding omdat het in de Bijbel staat, maar het is eerder zo, dat de eerste en oorspronkelijke ervaringen met de Opgestane Heer zijn opgetekend en tot Schrift zijn geworden en dat deze ons nog steeds inspireert.

Anders komen we in een soort dogmatisch autoriteitsgeloof terecht, dat vergelijkbaar is met het onwrikbare geloof van mensen in de dokter en de dominee, van vroeger dan….

Zo was er eens een man doodernstig ziek en de dokter en zijn vrouw stonden bij zijn bed. Op een gegeven moment zegt de dokter: ik geloof, dat uw man nu echt gestorven is. De man hoort dat en slaat z’n ogen op en zegt: Nee hoor, ik ben er nog! “Houd toch je mond”, zegt zijn vrouw dan verontwaardigd, “je hoort toch wel wat de dokter zegt. Die zal het toch wel weten?”

Ik wil maar zeggen: met autoriteitsgeloof komen we niet veel verder. Maar toch leggen wij ons oor op de Schrift omdat we daarin horen de woorden en gedachten van de eerste getuigen, van mensen, die ervaringen hebben opgedaan met de opgestane Heer en die daaruit gingen leven. Ja, het is een prachtig en innemend verhaal en vooral Johannes kan het mooi vertellen. Het lijkt eigenlijk ook wel een beetje op dat oude Griekse mythologische verhaal van Orpheus en beeldschone Euridice. De zanger Orpheus was verliefd geworden op de nimf Euridice en zij zouden gaan trouwen en dan wordt de a.s. bruid ineens overvallen door een lelijkerd, die haar ook wil hebben en een slang op haar afstuurt en zij sterft ter plekke. Orpheus in diepe rouw. O, kon ik haar maar terugkrijgen. Zou het niet mogelijk zijn? Kan dat? Hij vraagt het aan de goden en die geven hem toestemming om naar de onderwereld af te dalen en haar terug te halen naar deze wereld. Maar, zo zeiden ze, niet achterom kijken! En Orpheus daalt al fluitend en zingend af en achter hem aan komt Euridice met hem mee terug naar de bovenwereld. Maar zijn verlangen om haar te mogen zien wordt zo groot, dat hij achterom kijkt en met dat hij dat doet ziet hij haar gestalte weer wegglijden in de nevels van de onderwereld. Bedroefd en met wroeging slijt hij zijn dagen.

De ontmoeting in de tuin van de opstanding tussen de Opgestane en Maria heeft enkele overeenkomsten hiermee. Alleen zijn de rollen precies omgedraaid. Er is wel een reis naar de onderwereld, maar deze gaat Jezus zelf alleen, heen en terug. Maria is bedroefd om zijn heengaan en zoekt hem in het graf en dan is het de Opgestane die haar vindt. Door haar aan te spreken en haar naam te zeggen. Maria! En dan keert zij zich om – in de mythe is dat dan een fataal en dodelijk moment, maar hier in het evangelie is het een en al blijdschap, herkenning en verwondering. U bent het, mijn dood-gewaande Heer, die leeft.

Pas door naar Hem om te zien versmelten hun blikken en harten en staan zij daar in die tuin als een verliefd paar. Maar al is de ontmoeting nog zo innig en vertrouwd, er is ook sprake van enige afstand. Raak mij niet aan, zegt Jezus. D.i. reserveer Mij niet voor jou alleen. Ga Mij niet claimen en inpalmen, want Ik ben er voor iedereen. Voor iedereen, die zijn leven kwijt is en vrede en toekomst zoekt. Hij zal je naam roepen en je zult weten, dat je gevonden bent.

Iedereen kan opstaan. Zeker weten! Je kunt opstaan en het oude leven, dat geen leven is, achter je laten. Je kunt opstaan tegen je eigen vastgeroeste ideeën en onwrikbare standpunten en een nieuwe toekomst beginnen. Hij staat daar in zijn opgetogen heerlijkheid en het witte licht van Pasen omstraalt ons als een nimbus. Zoekt de dingen, die boven zijn, zegt Paulus: alles wat mooi en verheffend is, wat leven geeft en vreugde, wat schoonheid uitstraalt en geluk. Zoekt dat, streeft dat na en je zult zelf leven als een Paasmens, op z’n best, want iedereen kan opstaan!

Korte overdenking gehouden in de dienst van Schrift en Tafel op de Witte Donderdag (18 april 2019) in de Grote of Mariakerk n.a.v. Lukas 22: 7-16

Aan Tafel

Als we in de stilte van deze avond hier bijeen zijn en wij de lange witte tafels vreemd en uitnodigend in deze kerkruimte zien staan dan weten we: het is witte donderdag, een plechtig en ingrijpend moment, waarop wij samen met het volk Israël de uittocht uit Egypte en de inzetting van het Pascha gedenken – gelukkig nog steeds op dezelfde datum, die per jaar wisselt – maar ook staan wij stil bij de sedermaaltijd, die Jezus met zijn leerlingen hield, die het beginpunt werd van zijn lijden, verwerping en dood.

Het is een avond vol bijzonderheden en vol momenten om bij stil te staan. Allereerst verrast het ons, dat er zo maar een ruimte is, die beschikbaar is en a.h.w. klaar staat om de maaltijd te vieren. Een man met een waterkruik wijst de weg – het water is het symbool van het leven. Waar water is daar is leven en vruchtbaarheid en zo wijst dit water, deze waterman, de weg naar de zaal, waar het levende water wordt geschonken, ja, waar het water in bloed verandert als verwijzing naar Jezus zelf, zijn leven en zijn liefde voor ons, en als hij de beker omhoog heft is het water wijn geworden en drinken zij en wij samen op de komst van het Rijk van God.

‘LeChajim’ roepen zij elkaar toe, (klinkt als ‘Daar ga je’) maar het betekent: ‘op het leven’ en zo zet Jezus zijn leven in en stelt het in de waagschaal om door lijden en dood heen het nieuwe leven aan het licht te brengen zoals dat er zal zijn in het voltooide Rijk van God.

Nee, zover is het nog niet, maar telkens wanneer wij deze Maaltijd vieren kijken wij er naar uit. En telkens als wij het brood met elkaar en de ander delen licht er iets op van de bedoelingen van God en telkens wanneer wij de beker heffen en de wijn op onze tong tintelt proeven wij iets van het Koninkrijk Gods: zo zal het zijn, Amen, ja voorwaar, zo vol leven en vol vreugde!

Ook worden wij onverwachts van toeschouwers deelnemers gemaakt. We hoeven maar op te staan en aan de tafel plaats te nemen of wij zijn het zelf, die ons bewust zijn, dat wij leerlingen van Jezus zijn. En ineens weten wij het: wij nemen deel aan dat ongekende drama en wij hebben allen ons aandeel daar in. Misschien blijven we liever op wat afstand of misschien juist niet en willen we als haantje de voorste de beste plek. Of misschien vinden we het allemaal maar onzinnig en niet meer van deze tijd of we denken, dat liturgie zo krachteloos en impotent is en dus niet opgewassen zal kunnen zijn tegen de politieke en maatschappelijke uitdagingen van deze tijd.

En zo neemt straks ieder plaats aan deze tafel met zijn of haar eigen gedachten, meningen en voorstellingen, maar hoe wij er ook aan toe zijn en wat ons ook beweegt of verlamt, Hij – de Eerstgeborene uit de doden, de Man van smarten, de Gastheer aan deze Tafel, - Hij zal zijn stem verheffen, het brood nemen en de wijn schenken en daarin en daarmee zichzelf aan ons overhandigen. Neemt en eet…drinkt allen daaruit, zal Hij zeggen, want dit is mijn bloed, mijn leven voor jullie van nu aan tot in eeuwigheid.

Preek gehouden op zondag 7 april 2019 – 5^e zondag van de Veertigdagentijd (Judica = Doe (mij) recht!) in de Oude Kerk n.a.v. Lukas 20: 9-19

Verantwoordelijk zijn

Ik wil eerst even samen met u stilstaan bij de naam van deze zondag, de 5^e in de 40-dagentijd. Die luidt “Judica” of “Judica me” d.i. “Doe (mij) recht!” Wie zegt dat?

Allereerst de dichter van Psalm 43, die vanuit zijn verdrukking en angst tot God roept om hulp: “Doe mij recht, o God, laat mij ontkomen aan hen, die mij belagen”.

Het is ook een hartenkreet van Jezus geworden op zijn weg van lijden en vernedering, dat hij wel tot de mensen en tot God kan roepen: “Doe mij recht!” Probeer mijn doen en laten nu eens op een evenwichtige en rechtvaardige wijze te beoordelen. Ga niet af op je eerste indrukken en op wat je over mij hoort en trek geen verkeerde conclusies uit mijn gedragingen en redevoeringen. Mijn perspectieven en ambities liggen op een heel ander vlak dan jullie denken. Jullie denken, dat ik politieke en religieuze macht nastreef, maar zo zit het helemaal niet! “Doe mij recht!”…dat zeg ik tegen Petrus, tegen Pilatus, tegen Herodes, tegen het tribunaal, tegen de menigte.

In de kerk is de roep om recht in de loop der eeuwen wat verstomd. Een christen heeft geleerd te leven van genade en zal niet gauw op zijn strepen staan en al helemaal niet tegenover God. De gelijkenis van de tollenaar en de farizeeër heeft de roep om recht verdrongen, doordat de tollenaar uitriep: “o God, wees mij zondaar genadig!” Die bede klinkt vaker in de kerk dan de bede ‘Doe mij recht!’

Toch kan de bede om recht heel legitiem zijn. Wanneer je merkt, dat je niet tot je recht komt, wanneer je ten onrechte veroordeeld wordt of wanneer je geen kans krijgt om je te verdedigen. Wanneer je vastloopt in de bureaucratie of wanneer je bemerkt, dat jouw zaak door anderen genegeerd wordt, dan kun je in wanhoop uitroepen: “Doe mij recht!”

In de geschiedenis van de mensheid, waar de kerk ook deel van uitmaakt, komen wij miljoenen slachtoffers tegen van mensen, die onrecht is aangedaan, die geen eerlijk proces hebben gekregen, die zonder reden zijn vertrapt, vernederd, gediscrimineerd, uitgejouwd en vervolgd – al die mensen roepen, zelfs nog vanuit hun graven: ‘Doe mij recht!’.

Zal God het horen? Zal Hij recht doen? Wij geloven met de kerk van alle eeuwen, dat God zal oordelen de levenden en de doden. Onze eerste reactie daarop is er vaak een van schrik en timide wegduiken…maar voor alle rechtelozen, stakkers en de achteloos weggevaagden is dit een hoopvol wenkend perspectief. Er zal toch een dag zijn, waarop recht gedaan wordt aan al dat geleden onrecht, waarop aan al die stumperds en rechtelozen recht gedaan zal worden, dat hun bede ‘Doe mij recht!’ verhoord zal worden en zij zullen recht op staan en eindelijk tot hun recht komen. Dat is de dag van verlossing en bevrijding, wanneer God zal richten en Zijn oordeel zal uitspreken en zij zullen leven, voorgoed!

Nu vraagt de gelijkenis van Jezus over de wijngaard onze aandacht. Het is een bekend verhaal. Zo gaat het altijd: Jezus vat de geschiedenis van God en zijn volk, van God en de wereld, in een puntig verhaal samen. Ja, een puntig verhaal, dat kan prikken en steken, als je jezelf er in tegenkomt. Zolang het over anderen gaat is het vrijblijvend en kan het ook leiden tot minachting en veroordeling van anderen. Als je denkt: hé, dit gaat niet over mij, niet over ons, maar over het volk van de Joden. Het is hun geschiedenis in een notendop: van hen werd verwacht, dat zij Gode goede vrucht zouden voortbrengen en hun wijze en inspirerende profeten hebben hun daartoe steeds aangespoord, maar zij gingen hun eigen weg en zo vervreemdden zij van God en van de ware dienst. Zij namen alles in eigen hand en in eigen beheer en de knechtjes van de Heer snoerden ze de mond.

Dan houden we het verhaal op afstand en gebruiken of misbruiken het om anderen de les te lezen. Beter niet doen!

Het wordt pas spannend en relevant, als wij onszelf er in herkennen. Hoe wijzelf de wijngaard beheren volgens onze eigen regels en plannen. Hoe wij de aarde en de kerk onderhouden en besturen. Hoe gaan wij om met mensen, die van tijd tot tijd een kritisch geluid laten horen? Die waarschuwen voor teloorgang en verloedering, die hun stem verheffen tegen gemakzucht en overmoed, die niet moe worden om steeds weer te waarschuwen tegen zelfgenoegzaamheid en hoogmoed?

God heeft de aarde aan ons gegeven om te bewonen en het beheren. Maar wat hebben we er van gemaakt? Er wordt dan vaak met een beschuldigende vinger naar God gewezen, maar zijn invloed is vooral een mentale, directieve, indirecte invloed. Hij stuurt zijn boodschappers, die laten zien en horen, hoe het beter en anders kan, maar doorgaans worden die genegeerd of niet begrepen.

Of God wordt dood verklaard en zijn dienaars zijn voorbijgaande restanten uit het verleden. De kerk is een gepasseerd station, daar hebben we niks meer mee, zeggen mensen dan. Wij bepalen zelf, hoe wij de wereld inrichten en beheren en God hebben we daar niet bij nodig.

Jezus wijst in zijn gelijkenis over de wijngaard eigenlijk al in die richting. De pachters willen de wijngaard zelf in bezit nemen. Maar komt het wel goed, als mensen zo autonoom en zo egocentrisch de wereld gaan beheren? En wie zijn er het slachtoffer van?

Jezus heeft zijn eigen lot a.h.w. vooraf getekend in deze gelijkenis. De pachters hebben Hem buiten de wijngaard gegooid en Hem ter dood gebracht – en dat is precies wat er met Jezus gebeurd is.

Het is eigenlijk iets wat steeds weer gebeurt. Mensen en staten proberen hun eigen systemen te ontwerpen en zo welvaart en geluk te fabriceren. Maar vaak gaat het gepaard met geweld en zijn weerloze burgers de dupe.

De nieuwste trend is, dat alles geautomatiseerd wordt en a.h.w. vanzelf gaat en dat hulp en aandacht, die mensen toch altijd nodig blijven hebben, worden gerobotiseerd. En zo worden mensen meer en meer aan hun lot overgelaten en wordt de samenleving een wijngaard zonder vreugde, zonder fonkelende wijn in de beker.

Het zijn scenario’s die zich ontwikkelen en aan ons voordoen bij het lezen van deze gelijkenis en het lijkt dan ook nog te eindigen in een strafcampagne van wraak en vergelding. En het verhaal heeft ook wel iets van een self-fulfilling prophecy in zich, aangezien men aan het einde ervan meteen plannen begint te beramen om Jezus uit de weg te ruimen, terwijl de gelijkenis juist laat weten, hoe desastreus en funest dat is en zou zijn.

Maar het bijzondere is nu, dat er een onverwachte wending zichtbaar wordt, wanneer een oud psalmwoord nieuw en verrassend licht op alles werpt. Over die weggeworpen steen, die onbedoeld en onverwacht een hoeksteen of een sluitsteen wordt. De verworpen Jezus, die Victor Mundi, Overwinnaar van de wereld, wordt, hoe zijn vernedering zijn verhoging werd.

Ja, dat is heel wonderlijk en onbegrijpelijk, maar zo regeert God de wereld en zo zien wij uit naar de voleiding van zijn heerschappij.

Preek gehouden op de 4^e zondag in de Veertigdagentijd Laetare (Verblijdt u) 31 maart 2019 in de Grote of Mariakerk n.a.v. 2 Kronieken 36: 14-23 en Lukas 15: 11-32

Inleiding op 2 Kronieken 36: 14-23

De 1^e lezing is uit 2 Kronieken. Dat is nu niet zo’n erg opvallend of favoriet bijbelboek en als je het OT van begin tot eind zou lezen dan kom je 1 en 2 Kronieken tegen nadat je 1 en 2 Koningen hebt doorgeploegd en dan denk je al lezende: hé, dat heb ik net ook allemaal al gelezen. Het lijkt veel op een doublure van Koningen. Maar dat is het niet. Het gaat wel over dezelfde gebeurtenissen, maar nu vanuit een ander perspectief belicht, vanuit een andere situatie nog eens bezien en verteld. In de Hebreeuwse bijbel, de Tenach, staat Kronieken dan ook op een andere plek. Niet achter Koningen, maar helemaal op het einde. Het laatste hoofdstuk van 2 Kronieken – dat wij nu dadelijk gaan lezen – is eigenlijk de laatste bladzijde uit de Hebreeuwse bijbel. Dat werpt ineens een heel ander licht op zo’n hoofdstuk: het is een verhaal van hoop, van toekomst, een open einde vol verwachting, van nieuw leven, van Pasen….

Over vrijheid en omkeer

Op het eerste gehoor is deze gelijkenis (van de verloren zoon) een beetje een sentimenteel bekeringsverhaal. Er is iemand die erg dwars is en zijn eigen gang gaat, niks meer van zijn ouders wil weten en hun de rug toekeert. Weg uit dat bekrompen wereldje van mijn ouders, hup de wijde wereld in. Ik zal mijn eigen boontjes wel doppen en ik bepaal zelf wel wat ik doe of niet doe. De behoefte aan autonomie en zelfbeschikking: het zit er allemaal duidelijk in en dat herkennen wij ook wel in onszelf of om ons heen.

Maar dan zitten vader en moeder op kerstavond aan tafel en denken terug aan hun recalcitrante zoon. Hoe zou hij het maken? Hij zal toch wel ergens warm binnen zitten? En dan opeens gestommel en rumoer buiten en een klop op de deur: en daar stapt hij laveloos en ellendig binnen, rolt om van de kou en valt aan op de laatste restjes van het kerstdiner.

En vader en moeder huilen van geluk.

Een verhaal als de traan op de wang van het zigeunerjongetje. Maar volgens mij hield Jezus helemaal niet van sentimentele, tandeloze verhalen en zo zal ook de gelijkenis van de gevonden zoon een puntiger spits hebben dan dit verhaaltje met zijn vele variaties.

Maar welke spits dan? Wel, een spits voel je altijd – die is puntig en prikt in je vlees. Zodra deze gelijkenis ons begint te steken en te irriteren zitten we dicht in de buurt bij wat Jezus er mee voor ogen had.

Dus we gaan maar eens op zoek naar onszelf in de gelijkenis. Herkent u zichzelf in de vader van het hele verhaal? Vaders en moeders hebben vast ervaring met kinderen, die dwars en tegen de draad kunnen zijn. Het opeisen van de erfenis, terwijl je nog volop in leven bent, gaat wel erg ver, natuurlijk, maar er zijn wel kinderen, die veeleisend kunnen zijn. Ze willen altijd het beste van het beste en zien graag al hun wensen door hun ouders vervuld.

En kinderen die beslist hun eigen gang willen gaan. Ze stippelen hun eigen koers uit en raken steeds verder weg van het ouderlijk huis: - en dan is de grote vraag: hoe reageren ouders daar op? Verzetten zij zich er tegen of geven ze hun kind de ruimte? Ook al zijn ze het er zelf niet mee eens. Ja, zelfs al zien ze dat hun kind afglijdt en aan lager wal raakt?

De vader in de gelijkenis laat geen enkel protest horen – hij zegt niet: zou je dat wel doen? Hij zegt niet: ik vind het beledigend om nu al je erfenis te vragen. Hij zegt niet: pas op voor de grote boze wereld.

Nee, hij geeft het gevraagde en daarmee uit. Deze vader is zo ruimhartig, dat hij zijn zoon de kans geeft om op weg te gaan.

Dat is het risico van de vrijheid. Dit kunnen we ook betrekken op God en de mensenwereld. Dat God ons vrijheid heeft gegeven: wij kunnen bij hem weglopen. God wil ons wel vasthouden – in liefde en ontferming – maar Hij wil ons niet vastbinden. Als we willen dan kunnen we gaan. Als we God dienen, dan alleen in vrijheid. Wil je Hem niet dienen, dan is dat ook vrijheid – maar het is riskante en gevaarlijke vrijheid.

Herkennen we iets van de vader in ons eigen ouderschap? We zouden nog meer opmerkelijke houdingen en woorden van de vader kunnen opdiepen, maar ik wil ook nog even naar de jongste zoon toe. Hoe hij zich opstelt en gedraagt: herkennen we daar iets van bij en in onszelf?

Zijn sterke behoefte aan autonomie; zijn drang om er op uit te trekken; zijn overdadige levensstijl en verkwistende manier van omgaan met geld en goed. Zijn aan lager wal raken als het slechter gaat met de economie; het steeds dieper wegzakken in het moeras van schulden en geïsoleerd raken van mensen en vrienden, die geen vrienden blijken te zijn. Het totaal op jezelf aangewezen zijn en nergens een uitweg zien.

Ik denk dat de meesten van ons dit niet echt van nabij kennen. In letterlijke zin staat deze jongste zoon ver van ons bed…alleen willen we wel graag met hem mee oplopen naar de vader toe, omdat ook wij wel omhelsd willen worden en een ring aan onze vinger willen hebben en een nieuwe garderobe willen ontvangen. Ja, zo werkt het vaak: we scharen ons graag bij hen, die beloning en erkenning krijgen. En zo zien wij onszelf al begroet worden door de vader en staan we te popelen om aan het grote feest te beginnen.

Maar toch klopt er iets niet…en dat komt omdat we alleen maar achterop gesprongen zijn toen de jongen op weg was naar huis. We weten niks of bijna niks van de heenweg en daarom moeten we ons ook maar niet bemoeien met de terugweg.

Ik denk dat we nog het meeste weg hebben van de jongen die thuis gebleven is: de oudste zoon. Hij past altijd goed op en is altijd bezig met het bedrijf van zijn vader. Hij is wellevend en punctueel; zijn vader hoeft maar te kikken of hij staat klaar. Hij heeft wat over voor de goede zaak en je doet nooit tevergeefs een beroep op hem. Een voorbeeldige jongen.

Hij gaat altijd iedere zondag naar de kerk en vervult keurig zijn christen-plichten. Niets op aan te merken.

Maar als zijn broer thuis komt komt zijn ware aard boven. Dan is hij boos en chagrijnig en komen de verwijten los. Hij is boos op zijn vader en boos op zijn broer, die hij ‘die zoon van u’ noemt.

Waarom is hij nu zo verbitterd en waarom doet hij niet mee met het feest? Zijn vader zegt wel: jij bent toch altijd bij me? En al het mijne is toch ook van jou?

Ik denk dat het zo zit, dat nu ineens duidelijk wordt dat zijn dienst aan de vader een slavendienst is geweest. Hij heeft het eigenlijk niet van harte gedaan. En daarom zegt hij ook zulke bittere dingen over zijn broer: die had al het geld en goed er met prostituees doorgedraaid. Door dat te zeggen openbaarde hij precies wat zijn eigen diepste verlangen was. Inwendig verfoeide hij zijn eigen leven als duf en kansloos – en daarom kan hij ook niet van harte meefeesten.

Hier snijdt de punt van de gelijkenis ons toch wel scherp in het eigen vrome vlees. Want ook wij kerkmensen kunnen zo hard en veroordelend spreken en denken over mensen, die wij buiten- of onkerkelijk noemen. Maar met dat we dat zeggen, staan we zelf buiten en zijn we als de oudste zoon, die niet wil meedoen.

Maar, en dat is het laatste wat ik er van wil zeggen, nooit liggen de posities vast. Er klinkt altijd een vraag: laat je het zo zoals het is of ga je het anders aanpakken?.

De jongste zoon had de mogelijkheid om op te staan en naar zijn vader te gaan. De deur van de bekering staat altijd open.

De oudste zoon kan ook tot zichzelf komen, de woede en de jaloezie laten varen en zijn feestpak aantrekken en mee plezier maken. Het feest is immers pas compleet als iedereen meedoet. Zolang iemand buiten staat te mokken kan het niet echt een feest zijn.

Zelfs al ligt de tempel in puin en liggen de muren van Jeruzalem er als brokstukken bij, al draagt de vijgenboom geen vrucht en al ligt mijn leven er nog zo verloren en doelloos bij – op een dag klinkt in je oor: kom, laten wij opstaan en laten wij optrekken naar Jeruzalem, die schone stad, en haar herbouwen en er in wonen.

En zo kan het zo maar midden in deze werkelijkheid van alledag Pasen worden: komt, laten wij opstaan, naar onze Vader gaan en laten wij blij zijn…vandaag en alle dagen van ons leven.

Overdenking gehouden op de Bidstond voor gewas en arbeid op woensdag 13 maart 2019 in de Grote of Mariakerk n.a.v. Jesaja 55: 1-11 en Lukas 12: 15-21.

Waar is je geld goed voor?

Opa en oma pasten regelmatig op hun kleindochter Josien. Aan het eind van de dag brachten ze haar naar bed en omdat zij gewend was een avondgebedje op te zeggen deed zij dat toen ook. Behalve de vaste formuleringen voegde zij er soms ook zelf wat aan toe, zoals ook deze avond. Met stemverheffing zei zij ineens: “…en geef mij a.u.b. ook die nieuwe fiets, die oma mij beloofd heeft voor mijn verjaardag”. Toen zij klaar was met haar gebedje zei opa tegen haar: “He, Josien, waarom begon je ineens zo hard te praten? God is toch niet doof?” “Nee, dat weet ik wel”, antwoordde Josien, “maar oma wel!”

Deze mooie anekdote laat precies de dubbelzijdigheid van het gebed zien. Er zit een soort tweerichtingsverkeer in het bidden: naar God toe en naar onszelf. Bidden is niet vrijblijvend en brengt ons ook te binnen, wat ons te doen staat. Als wij bidden voor de armen zullen wij ons ook inzetten voor de armen en wegen proberen te vinden, die hun situatie verbetert. Daarom volgt op ieder voorbede-gebed in de eredienst altijd meteen daarna een diaconale collecte.

Als wij dan vanavond een bidstond voor gewas en arbeid houden dan richten wij onze gebeden tot God om zijn toewending naar ons en de wereld, om zijn zegen over gewas en arbeid, maar dat bidden maakt ons niet werkloos en doe-loos, maar het spoort ons juist aan om er ook zelf werk van te maken.

In de bidstond staan we stil bij ons werk en onze economie, bij ons inkomen en de verdeling daarvan, over hoe het toegaat in ons land en in de wereld met de rijkdom en de welvaart, de armoede en gevolgen van onze welvaart voor het klimaat en de toekomst van onze aarde.

Ineens komen we tot het inzicht, dat we niet eindeloos kunnen doorgaan met de aarde uitbuiten en het milieu belasten. Het zijn m.n. scholieren en jonge studenten die ons wakker schudden en met hun jeugdig enthousiasme en hun argeloze spontaniteit laten weten, dat het zo niet verder kan. Er moet iets gebeuren, we hebben maar één aarde. Natuurlijk kun je daar als oudere wel cynisch en sarcastisch op reageren en zeggen: ze hebben gewoon graag een vrije schooldag, of: kijk eens, wat een rommel ze achter laten. Laten ze eerst maar eens bij zichzelf beginnen. Zo kunnen we ons toch niet van hun pleidooi afmaken. Zij trekken aan de bel en we moeten ons daar iets van aantrekken, hoe dan ook.

Ik heb respect en bewondering voor jonge mensen, die soms onverbloemd de waarheid durven te zeggen en de gevestigde orde in een shock achterlaat. Zoals onlangs Rutger Bregman de economische top in Davos in verwarring achterliet, omdat hij glashard de hypocrisie van de deelnemers aan het licht bracht en zich afvroeg, hoe het toch mogelijk is, dat we hier bijeen zijn om over de toekomst van de wereld te praten en over de rampzalige gevolgen van CO2 uitstoot te praten en dat iedereen hier met z’n eigen privé vliegtuig is komen aanvliegen: wat een onzinnige verspilling van energie, zo zei hij daar…en, zo voegde hij er aan toe: wat zou het armoedeprobleem voor een groot deel opgelost kunnen worden als de rijken eens normaal belasting gingen betalen. Stop met die idiote belastingparadijzen in stand te houden en betaal gewoon mee. Daar hebben de samenlevingen wat aan. Typ ‘Rutger Bregman in Davos’ in bij Youtube en je ziet en hoort hem zelf…

Wat doe je met je geld? De profeet Jesaja legt die vraag ook voor: wat doen jullie met je geld? Waar geef je je geld aan uit? Hij ziet blijkbaar om zich heen, dat mensen hun geld uitgeven aan dingen, die onbelangrijk zijn, die geen diepe voldoening geven. Uiteindelijk zit je daar omringd door al je spullen en ben je van binnen triest en ongelukkig. Dan heb je alles en ben je toch niet gelukkig.

De profeet herinnert aan het woord van God als levengevend, zoals ook Jezus in de woestijn ontdekte dat hij uiteindelijk kon leven bij het woord van God alleen.

Wat heb je er aan, als je alleen maar verzamelt en bijeenbrengt en je mist ‘eeuwig leven’. Die rijke jongeman, die naar Jezus toekwam, had alles wat zijn hartje begeerde, maar toch was hij diep ongelukkig en daarom vroeg hij naar de weg naar ‘eeuwig leven’. Dat kon hij alleen maar bereiken en vinden als hij bevrijd werd van zijn bezit, waar hij zo aan vastzat. Hij was niet vrij, maar de slaaf van zijn bezit en zijn hebzucht. Pas als je daarvan loskomt vind je het eeuwige leven, zo zegt Jezus hem.

Wat doe je met al je geld? Nog meer zien te krijgen, beleggen en investeren, zodat het nog meer wordt? Zoiets deed die man, over wie Jezus die gelijkenis vertelt. Zijn schuren waren te klein geworden, dus er moesten nog grotere gebouwd waren, mega-schuren, mega-stallen, want de winsten klotsen over de drempels. Hij bouwde nog grotere schuren om er zeker van te zijn, dat zijn toekomst veiliggesteld was. Hij had een gegarandeerd zwitser-leven pensioen. Vast en zeker. Maar Jezus laat ons zien, dat dat in werkelijkheid een fantasiewereld is. Wat als je morgen doodziek bent en je leven aan een zijden draadje hangt? De man was vergeten, dat al zijn bezit in feite van God was en dat hij het allemaal slechts te leen had. Als hij het zo gezien had was hij rijk in God geweest, maar nu hij dacht dat het allemaal van hemzelf was verloor hij de grond onder zijn voeten en leefde hij in een hallucinatie. Word wakker, man, de enige zekerheid, die er toe doet is dat je weet, dat je rijk bent in God.

Wat doe je met je geld? Geef het eens weg! Dat was het advies van Jezus aan die rijke jongeman, maar daar zag hij geen brood in. Toch was dat een goed advies. Geef je geld aan goede doelen en instellingen, aan de kerk en aan de staat. Doe niet moeilijk over het betalen van belastingen, want zo dien je het algemeen belang. Belasting betalen is een manier om bij te dragen aan de welvaart en het welzijn van iedereen in de samenleving, waar ook jij toevallig deel van uitmaakt. Wees er trots op die bijdrage te kunnen leveren!

Wie zo leeft leeft zo vrij als een vogel in de lucht. Jezus verwijst ons naar de vogels en de bloemen, niet om ons zorgeloos te maken, maar om ons te leren onbezorgd te zijn, vrij en los van geld en bezit. Dan zijn we rijk in God.

Preek gehouden op de 1^e zondag van de Veertigdagentijd (Invocabit=Roept hij Mij aan) 10 maart 2019 n.a.v. Lukas 4: 1-13

Duvel op!

Op een zonnige zondagmiddag in februari vonden we nog net een plekje op een overvol terras. Na enige tijd kwam de bediening langs om te vragen wat wij wilden drinken: ik bestelde 1 koffie voor Joke en ik vroeg of hij voor mij misschien een ‘Duvel’ had. Hij zei ‘Ja, die heb ik, mijnheer’ en ik voegde er opgewekt aan toe: ‘een uit een flesje, niet uit een doosje’. Hij kon mijn misschien wat flauwe grapje wel waarderen. Na een tijdje kwam hij terug met 1 koffie en een heerlijk blond biertje uit België.

Ik had ook nog kunnen zeggen: ‘Doe mij maar een ‘Duvel’, maar laat z’n ouwe moer maar in de kelder blijven’.

Ik wil maar zeggen: de duivel zit verstopt in veel spreekwoorden en uitdrukkingen. Zo wordt bijv. gezegd, dat hij het altijd op één hoop doet…, en pas op, als je het over hem hebt kan hij zo maar binnenkomen, nietwaar? Vandaag niet, hopelijk…

Ik heb zelf niet zo veel op met de duivel en u ook niet, denk ik, en daarom verraste en verbaasde het mij, dat de paus hem onlangs ook ineens ter sprake bracht. Het was op die zgn. ‘misbruiktop’ – wat een woord – die belegd was in Rome om met de bisschoppen en kardinalen te bespreken wat er tegen al dat seksuele misbruik in de kerk gedaan kon worden. Wij gaan hier natuurlijk niet zijn plan van aanpak bespreken, maar wat ik opving uit zijn toespraak was, dat hij de daders typeerde als mensen, die gevangen zaten in de klauwen of de netten van Satan, de opperduivel. Natuurlijk kwamen daar allerlei reacties op, want zo’n opmerking kon je opvatten als een soort verontschuldiging. Ja, natuurlijk zaten die daders fout, maar zij waren niet helemaal zichzelf, zij waren bezeten door de duivel, ze konden eigenlijk niet anders. Het is maar een klein stapje om de duivel op te voeren om jezelf vrij te pleiten. ‘Ik was mezelf niet, de duivel had mij in zijn macht’.

Vanmorgen horen wij hoe Jezus met de duivel omging. Zijn aanpak kun je wel ‘voor-beeldig’ noemen en daarom willen wij er wat preciezer bij stilstaan.

De vraag of de duivel bestaat en hoe hij of zij er dan uitziet laat ik even links liggen. In iedere tijd wordt daar ook verschillend over gedacht, dus dat is niks bijzonders. Luther meende de duivel op de wand van zijn studeerkamer te zien schimmen en hij gooide zijn inktpot naar hem toe. Ik zie de duivel zelf meer als een personage in een vertelling, die opgevoerd wordt om het kwaad te symboliseren en te personifiëren. En nog anders gezegd denk ik, dat de duivel deel uitmaakt van onze gedachten, dat hij in onze persoonlijkheid een eigen stem heeft, waar wij mee om moeten zien te gaan.

Kort gezegd: het gesprek dat Jezus met de duivel heeft in de wildernis kun je evengoed typeren als een gesprek, dat Jezus met zichzelf heeft. Zoals iemand in retraite gaat om tot zichzelf te komen of op pelgrimage om te ontdekken wie je nu werkelijk bent en wat je wilt en waar je voor staat en gaat – en onderweg voer je talloze gesprekken met jezelf. Zoiets doet Jezus ook.

Er is een stem in Hem, die zegt: jij bent door God gezalfd om aan armen het evangelie te verkondigen en het jubeljaar uit te roepen. Trek er maar op uit, ga het land door en wees er als een gids voor mensen, een herder voor arme schapen.

Maar er is een andere stem, die zegt: kun je dat wel aan? Ben je wel in staat om de honger en de dorst uit te houden? Wat is je roeping waard, als je eerste levensbehoeften je ontvallen? Kun jij jezelf wel beheersen? Heb je wel macht over jezelf? Wat doet honger met je?

“Ja, hij kan wel een kop koffie gebruiken, ja, hij heeft wel zin in een biertje, maar hij gaat op zoek naar andere manieren om zich te ontspannen en opgewekt te zijn zonder afhankelijk te zijn van een bruin flesje dat dat allemaal voor hem doet.. Ja, hij verlangt enorm naar intimiteit en naar het gevoel van seksuele opwinding, maar hij is hier in de wildernis om te leren niet afhankelijk te zijn van de bevlieging van begeerte en de opperheerschappij van zijn hormonen”. (1)

Jezus heeft een ander verlangen en dat is het verlangen naar het Woord van God, dat alle andere verlangens in een ander licht plaatst en transformeert en zo krijgt Jezus macht over zichzelf: zelfbeheersing kun je dat noemen.

Diezelfde stem zegt: zou het niet mooi zijn, als je kon heersen over alle mensen op de aarde en dat je alle rijkdom bezat en wanneer iedereen als een knipmes voor je zou buigen en wanneer je over de hele wereld populair was, een geziene gast, op de voorpagina van de kranten en de tabloids. Zou dat niet heel aantrekkelijk zijn, vriend Jezus?

Maar Jezus denkt, dat dat zijn verhouding tot God zou schaden. Hijzelf zou in het middelpunt komen te staan en God in zijn schaduw. Dat zal niet gebeuren.

Jezus laat God de ruimte, die Hem toekomt.

Maar zo zegt de stem verder, wat zou je ervan vinden, als je van het dak van de tempel zou afspringen en wanneer je ongedeerd beneden komt. Dat zou toch wel de sensatie van de eeuw zijn, niet? En dan kun je God, die je zo hoog hebt zitten, alle eer geven. Prachtig, toch?

“Jezus laat zich niet afleiden door het opwindende, het spectaculaire of het intrigerende. Het is onmogelijk hem om te kopen met eten; het is onmogelijk om hem af te schepen met een hoge aanstelling; het is onmogelijk om hem af te leiden met vermaak. Het is onmogelijk om hem van zijn plan af te brengen. Dat is macht”. (2) Macht over zichzelf, zelfbeheersing – alleen zo kan Hij de mensen nabij zijn en hen redden uit de machten van het kwaad.

Jezus heeft maar één antwoord en dat is: “Duvel op!” “Ik trap er niet in, in de mooie en verleidelijke praatjes van je. Ik laat me niet van de wijs brengen door je goedkope trucs en tricks. Voor mij is er maar één ding dat telt en dat is: wat wil God van mij? En wat Hij van mij vraagt is niet te hoog en niet te diep en niet ver weg…het is in mijn hart en in mijn mond: je zult de Heer, je God, liefhebben met heel je hart, verstand en ziel en je naaste als jezelf That’s it! Duvel op!”

Citaten 1 en 2 komen uit Samuel Wells, “Wees niet bang. Met geloof je angst het hoofd bieden”

Preek gehouden als inleiding op de viering van de Maaltijd van de Heer op de 6^e zondag na Epifanie 17 februari 2019 in de Grote of Mariakerk n.a.v. Lukas 6: 17-26.

Gelukkig gevonden

We zijn allemaal gelukzoekers, maar we weten niet waar we het zoeken moeten. Maar vanmorgen komt ons het geluk vanuit een onverwachte hoek aanwaaien, ja, het wordt ons toegefluisterd: gelukkig ben je! Misschien voel je je helemaal niet gelukkig, maar je wordt gelukkig geprezen!
We moeten leren zien met de ogen van Hem, die deze woorden uitspreekt. Dat is Jezus vanaf de berg. Het is a.h.w. de blik van God, die ons treft. Hij ziet ons van nabij, van binnenuit en prijst ons gelukkig en spreekt ons zalig. Is dat niet wonderlijk? 
Zo kan hij goed zien, hoe de mensen er aan toe zijn: hij ziet hun sloven en zwoegen, hun falen en hun verlangen, hun dromen en idealen, hun inzet en hun afzijdigheid…kortom, ons menselijk bestaan in al zijn fasen en facetten ziet hij voor zich…en hij is met innerlijke ontferming bewogen…het raakt hem diep in zijn hart, als hij de mensen zo ziet, als hij ook ons ziet – mensen, die hunkeren naar echtheid en diepte, mensen die uitzien naar geluk en warmte, mensen, die gebukt gaan onder vernedering en kleinering, mensen, die wakker liggen van de zorgen en verbijsterd zijn vanwege het lijden in de wereld en in eigen leven. Mensen, die zich bewust zijn, dat het leven meer is dan eten en drinken, maar tegelijkertijd bemerken, dat het ‘meer’ onbestemd blijft en slechts bestaat uit heimwee en hoop. Mensen, die zich inzetten voor een goede zaak, warm lopen voor recht en vrede, warmte uitstralen naar mensen die niemand meer hebben, ziek zijn of uitgeteld…mensen, die hun best doen om deze wereld leefbaar te maken, die opkomen tegen onrecht en verdoezeling…Jezus ziet die bonte stoet van mensen, Hij ziet ons…en Hij roept ons toe: Zalig zijn jullie, begenadigd zul je zijn…Ik zie jullie niet over het hoofd…wat jullie doen is de moeite waard…en al voel je je misschien miskend of al voel je je iemand die dweilt met de kraan open: zalig ben je. Jullie laten al iets oplichten van het Koninkrijk Gods!
Jezus spoort ons aan om anders naar onszelf en naar de wereld te kijken. Wij kijken altijd naar de winnaars en degenen, die het maken in deze wereld. Wij zijn geneigd om te meten met de maat van de wereld, van groei en succes, van meer en hoger.

Maar Jezus kijkt met de ogen van God, die begaan is met de achterblijvers, met de losers en de armen, met degenen, die treuren en geen kant op kunnen.

En Jezus wil graag, dat wij met hem mee-kijken en met zijn oordeel mee-wegen. Dat wij leren kijken met de ogen van Jezus en stilstaan bij degenen, die treuren, dat wij gaan zitten bij degenen, die zich verloren voelen, aandacht geven aan hen, die het niet meer zien zitten. Zo worden wij handlangers van God en brengen een beetje troost en hoop aan in een wereld vol eigenzinnigheid en krachtpatserij.

Ook ons vindt Gij, o God, moede en mat, en U tilt ons op en U zegt: Ik vind jou waardevol en je bent als een parel in mijn hand, want je hebt Mij bezocht, toen ik eenzaam was en je gaf mij warmte, toen ik rilde van de kou. Nee, je weet het niet meer, hè? Des te beter, zoals je misschien ook niet meer weet, hoe je een stukje brood in je lege hand ontving en een slokje wijn uit die beker…Ik was het en je wist het niet.

En zoek het niet in grote dingen of hoogdravende woorden en bergen verzettende daden. De reine van hart is eenvoudig en blijft dicht bij de werkelijkheid van alledag. Tenslotte vertel ik u het verhaal over  de bekende of misschien minder bekende prediker en toneelschrijver Kaj Munk uit Denemarken, omgekomen in de 2e WO, – maar dan vooral eigenlijk over zijn moeder, zijn pleegmoeder, die in haar eenvoud een begaanbare weg aanwees. Kaj Munk kwam een keer thuis van de universiteit en hij zat vol ongeloof: “waar is God en hoe kan het dan dat…etc.” en hij ging er zijn ouders ook meteen mee lastig vallen. En zijn moeder zei toen: “Jongen, ga rustig zitten, laten we samen nog maar eens een kop thee drinken”. 
Gelukkiggeprezen wie zuiver van hart zijn, want zij zullen God zien.

Meppel’s bijdrage aan de kerkasiel-viering in Den Haag

Medewerkenden: Ds. Siebe Sijtsema, Jeanet Hoekerswever, Anet Dunnink, Yvonne Munier, Nelleke van Aalderen en Joke Huisman (zanggroep), Harm Hoekerswever (beamer), Robert, Alinda, Kirsten en Birgitt Bakker, Geertje Huisman (fluit) en ondergetekende.

Sinds eind oktober draait de Bethelkerk in Den Haag dag en nacht door. In de kerk wordt een doorlopende kerkdienst gehouden voor het Armeense gezin Tamrazyan. Het kerkbestuur hoopt hiermee uitzetting van het gezin te voorkomen want een oude regel stelt dat de overheid geen kerkdienst mag onderbreken om mensen mee te nemen. Om de marathon-kerkdienst in goede banen te leiden moet er flink wat georganiseerd worden en zijn er veel vrijwilligers nodig.

Op initiatief van Siebe hebben ook wij gemeend een bijdrage te moeten leveren en zo reisden wij op zaterdag 26 januari jl naar Den Haag om in de Bethelkerk van 16.00-18.00 uur een dienst te houden, als voortzetting van de dienst, die in oktober 2018 al begonnen is. Wij hechtten met onze dienst a.h.w. een nieuwe schakel aan de keten van vieringen.

In de ontvangstruimte heerst een gezellige en ontspannen sfeer en op de tafel bij het keukentje staan verschillende versnaperingen en drankjes. Niet te luidruchtig spreken en lachen, zo komt iemand van de organisatie melden, want de kerkzaal grenst met een dun wandje aan deze ruimte. Als het bijna 4.00 uur is gaan wij alvast naar binnen en maken het laatste stukje van de dan plaatsvindende dienst mee. De voorganger van die viering overhandigt de kaars op de tafel aan Siebe en ‘onze dienst’ kan dan (als voortzetting) beginnen.

We hadden een liturgie opgesteld, waarin de lezing van het bijbelboekje Ruth centraal kwam te staan met daartussen door gebeden, liederen, muziek en gesprek en we sloten af met een viering van het Avondmaal in een kring.

Ik denk, dat er ca. 30 mensen aanwezig waren, maar het aantal wisselde ‘onderweg’, omdat het deels ook een ‘komen en gaan’ is.

De lezingen werden verzorgd door onze eigen lectoren en de zanggroep zong een prachtig Iona-lied ‘Er is een lijn van vrouwen’.

Siebe en ik verzorgden de korte overdenkingen als toelichting op en als interpretatie ervan naar de situatie. Ook luisterden wij naar het mooie nummer van Stef Bos ‘Lied van Ruth’, terwijl ikzelf ook nog enkele pianowerkjes (op een valse vleugel met slecht werkend pedaal) ten gehore bracht.

Tegen het einde van de middag gingen Kirsten en Birgitt rond met schaal en beker en rondden wij af door samen het lied LB 426 “God zal je hoeden, Christus je voeden”.

Na een passend slotwoord werd na enige vertraging het licht overgedragen aan de volgende voorganger. En zo zal het steeds gaan. Hoelang nog?

Hier volgen nog mijn toelichtingen op het begin en het slot van het boekje Ruth:

Wij zullen vast niet de eersten zijn die in deze situatie van kerkasiel en van onzekerheid over de toekomst: - mogen we blijven of toch niet? - die het verhaal van Ruth naar voren brengen. Vanuit Meppel hebben wij dat bijzondere verhaal a.h.w. meegebracht en wij willen het horen als een verhaal van hoop en solidariteit, een verhaal vol onverwachte wendingen, van verantwoordelijkheidsbesef en van toeval. Een verhaal ook, waarin God beleden wordt als Bron van het goede, als de onzichtbare werkzame Voorzienigheid, die ook in de ervaring van afwezigheid present is en zich doet gelden te midden van de gebeurtenissen en lotgevallen.

Het gaat over het gewone leven. Dat is ook de titel, die ds. Miskotte in 1939 bedacht voor de publicatie van zijn bijbellezingen over het boekje Ruth. Misschien is de naam van deze theoloog uit de vorige eeuw bij velen onbekend, in Meppel wordt zijn naam nog al eens genoemd, vooral wanneer je oudere mensen spreekt. Ds. Miskotte is namelijk in de jaren 20 van de vorige eeuw een paar jaar predikant geweest van de hervormde gemeente in Meppel. Daarna is hij naar Haarlem en Amsterdam gegaan en na de 2^e WO is hij kerkelijk hoogleraar in Leiden geworden.

Ruth, ‘over het gewone leven’ dus. Over het gewone leven, dat vaak helemaal niet zo gewoon is, maar dat bedreigd wordt en op doodlopend spoor kan komen. Waarin de vraag kan opklinken: waar is God? Opvallend in het boekje Ruth is, dat God nergens als ‘actor’ of ‘handelend persoon’ wordt opgevoerd. Nergens lees je: ‘en God zei dit of dat of Hij deed dit of dat’. Als God ter sprake komt dan is het in de vorm van een belijdenis, zoals Ruth aan de grens uitspreekt: ‘jouw God is mijn God en jouw volk is mijn volk’, bijv. of er worden hem verwijten gemaakt, dat Hij bitterheid heeft teweeg gebracht in het leven van Naomi. Maar dat betreft allemaal uitspraken over Hem. Maar nergens lezen we in het verhaal, dat God iets doet of bewerkt. Behalve in het laatste hoofdstuk, waarop ik later even terugkom.

En toch, wie aandachtig leest bemerkt de sturende en wenkende hand van God, onzichtbaar verborgen in de loop van de gebeurtenissen, als een soort verborgen regisseur, die je niet ziet, maar zonder Wie het verhaal plat en puur toeval(lig) zou zijn. Alles hangt eigenlijk af van de lezer: heeft hij of zij er oog voor, dat God present is in zijn absentie?

De situatie, waarin alles in gang wordt gezet, is allesbehalve rooskleurig: het gewone leven van huwelijk en gezin, van werken en wonen vindt plaats in de tijd van de ‘rechters’, d.w.z. in een tijd van chaos en wetteloosheid, van wanbestuur en wanbeheer. Het is een tijd waarin rechters orde op zaken proberen te stellen, maar hun remedie is vaak erger dan de kwaal. Een ieder deed wat goed was in eigen ogen, dat is een telkens weerkerend refrein. En daarom verlangt men naar betere tijden, waarin een koning het voor het zeggen heeft. Dat is het ideaal! Wat zou het geweldig zijn, als een koning de dienst zou uitmaken. Maar zover is het nog lang niet…er zijn nog vele misstanden en de economie lijdt er onder; sommigen verrijken zich ten koste van de armen en als de oogst mislukt is er geen ontkomen meer aan. Velen trekken weg en zoeken elders hun heil. Zo ook Elimelek en Naomi en hun beide zonen. Koffers gepakt en wegwezen!

In het laatste hoofdstuk worden wij getuige van een transactie, waarbij Boaz eigenaar wordt van een stuk grond, dat toebehoorde aan de familie Elimelek. Het is een wat ingewikkelde juridische constructie, die ik verder laat voor wat die is, maar het gaat er om, dat Boaz weliswaar het stuk land koopt, maar het blijft op naam van de familie staan en ook Ruth blijft deelgenoot aan de familie, ook al is zij nu getrouwd met Boaz.

Nu raakt dit verhaal ineens dicht aan de situatie, waar wij mee te maken hebben. De wet of de wetten zijn goed bedacht en zitten goed in elkaar en proberen een situatie te regelen en te beheersen. Nu gaat het over kinderen, die in een ander land verblijven of over gezinnen, die zich hier veilig voelen en in hun eigen land niet, maar wetten vormen een netwerk van regels, die onderling niet altijd naadloos op elkaar aansluiten en soms kan een creatieve interpretatie ineens een opening bieden. Ik denk, dat die transactie in de poort van Bethlehem een creatieve vertaling betrof van het leviraatsrecht en dat Boaz en zijn advocaat lang hebben zitten puzzelen, hoe ze hun deal wilden opzetten, dat het juridisch waterdicht was, maar toch ook niet helemaal conform de oorspronkelijk regels en bedoelingen.

En zo opende een eigenzinnige interpretatie van de regels een nieuwe toekomst. En hoe krijgt een nieuwe toekomst nu mooier vorm dan in de geboorte van een kind. Hij heet Obed, dat betekent zoiets als ‘knechtje’ of ‘jochie’. En aan het einde van het verhaal wordt vooruit gekeken: kijk, dat jochie werd later de vader van Isaï en die werd de vader van David. Kijk, dan wordt het allemaal beter en anders, dan liggen de tijden van de brute rechters achter de rug en kan een tijd van vrede, recht en welvaart aanbreken. Nou ja, fragmentarisch en voorlopig, want al lijkt het zo, het is toch nog niet einde verhaal.

O ja, in dit laatste hoofdstuk wordt toch nog een activiteit van God genoemd, als we lezen: en de HEER liet haar (Ruth) zwanger worden. Het leven is en blijft een Godswonder, hoeveel mensen ook denken er zelf aan te kunnen bijdragen - en natuurlijk, zonder dat zal er ook niets gebeuren - dat wisten Boaz en Ruth zelf ook maar al te goed.

Ruth werd zelfs de stammoeder van Jezus van Nazareth, zoals Mattheüs uitvoerig wil aantonen in het eerste hoofdstuk van zijn evangelie. En zo staat dit verhaal van Ruth in een messiaans en universeel perspectief, waarin verteld wordt van en uitgezien wordt naar een wereld, waarin plaats is voor iedereen en waar barmhartigheid en gerechtigheid hand in hand zullen gaan.