Preek gehouden op de 2e zondag van de zomer 2 juli 2023 in de Protestantse Wijkgemeente Hattem (Emmaüskerk) – Keti Koti – n.a.v. Deuteronomium 5: 6-21 en Galaten 3: 23-29
Ketenen verbroken
Van de week las ik in de krant, dat een predikant zijn preek had laten maken door ChatGPT, die Google-robot, die antwoord geeft op al je vragen en op basis van je input een stuk tekst voor je produceert. Ik dacht, laat ik voor de grap ook eens kijken wat AI (Artificial Intelligence) te bieden heeft als het gaat om Keti Koti. Je moet je vraag zo nauwkeurig mogelijk stellen, natuurlijk, dus ik begon zo: schrijf een preek n.a.v. Keti Koti over wat de Bijbel zegt over slavernij en wat christelijke vrijheid in dit opzicht betekent en graag niet meer dan 1200 woorden. Zoiets had ik gevraagd. De machine is even aan het nadenken, zo lijkt het, en ik kreeg dit antwoord:
“Ik ben een AI taalmodel en ik ben niet in staat om preken te schrijven. Ik kan u echter wel helpen met informatie over de slavernij vanuit bijbels perspectief en wat christelijke vrijheid betekent. Heeft u specifieke vragen of onderwerpen waarover u meer informatie wilt?”
Ik vond dit een verrassend en eerlijk antwoord en ik ben toen, zoals altijd, zelf maar aan de slag gegaan.
Wat ik allereerst bijzonder vind is, dat juist sinds de laatste jaren er zoveel aandacht voor en inzicht in het slavernijverleden boven water is gekomen. Er is een toegenomen bewustwording gaande, die zowel geldt voor de slachtoffers van slavernij als voor degenen, die nazaten zijn van hen die slaven hielden. De Nederlandse samenleving, de overheid, de kerken, de kapitaalbezitters, de inwoners en nakomelingen van vroegere koloniën: allemaal hebben zij hun eigen rol gespeeld en staan nu voor een nieuwe werkelijkheid: die van schaamte en excuus, van schuld en slachtoffer-zijn, nog altijd met wonden van een verleden, dat doorwerkt in het heden.
Vroeger waren we ongegeneerd trots op ons verleden, de Gouden Eeuw en de bloeiende VOC en WIC – en sommigen wijzen nog steeds met enthousiasme naar die bloeitijd – en natuurlijk was die er ook en het heeft grootse resultaten opgebracht, zowel financieel-economisch als artistiek en de resultaten zijn nog steeds zichtbaar in steden en musea. Maar langzamerhand begon er iets te knagen, want ten koste van wie werd dit allemaal verworven? Hoe kon het gebeuren, dat zo lange tijd er nauwelijks kritische vragen werden gesteld bij slavenhandel en slavenhouden? Het was een algemeen geaccepteerd verdienmodel en het werd als onmisbaar voor economische bloei beschouwd.
Je zou denken: Nederland was toch een christelijke natie? In vele kerken hingen de 10 geboden pontificaal aan de wand en toch kon het tot dergelijke misstappen komen.
We hebben vanmorgen de Tien Woorden in de versie van Deuteronomium gehoord en daarin wordt het houden van het 4e gebod, de rustdag, gemotiveerd vanuit het zelf slaaf geweest zijn in Egypte. Je weet toch nog wel, hoe vernederend en mensonterend het was om daar te ploeteren en dat je geen enkele vrijheid genoot en als een stuk gereedschap werd gebruikt en gezien? Zo zul je nu toch zelf niet handelen t.a.v. je personeel, van wie in jouw dienst staan? Ze hebben allemaal recht op een vrije dag, ook je slaven en slavinnen. Ja, ze worden in één adem genoemd met enerzijds hun zonen en dochters, maar ook met hun runderen, ezels en andere dieren. In economisch opzicht wordt er geen onderscheid gemaakt: het zijn instrumenten, werktuigen om het werk mee te doen. Er worden geen vraagtekens geplaatst bij de slavernij op zichzelf in dit stadium van de geschiedenis, maar vanuit het geloof in God, die Jahwe, de Bevrijder genoemd wordt, wordt wel aandacht gevraagd voor menselijkheid en respect. Een slaaf – of zoals men wil: een tot slaaf gemaakte – is mens als ieder ander. Heeft ook rechten, i.i.g. minstens op een vrije dag.
In de periode van het Nieuwe Testament is de slavernij nog steeds een geaccepteerd instituut, maar toch komt er iets in beweging. Het evangelie gaat als een dynamo voor verlichting zorgen en als dynamiet uiteindelijk onder het instituut gelegd worden.
Maar eerlijk is eerlijk: de praktijk liep lange tijd ver achter bij de heilzame theorie. De door het evangelie van Jezus Christus gegrepen apostel Paulus stelt ondubbelzinnig vast, dat er in Christus helemaal geen menselijke onderscheidingen meer gelden. Ieder onderscheid is letterlijk discriminatie. Niemand is meer, niemand is minder. In Christus is alle onderscheid opgeheven, niet meer geldig. Want door het geloof en in Christus Jezus bent u allen kinderen van God: geen Joden en Grieken meer, geen mannen en vrouwen meer, geen slaven of vrijen meer. Allen één in Christus Jezus! Je kunt ook zeggen: van Hem uit gezien, in Zijn ogen is iedereen hetzelfde, namelijk mens, kind van God, zonder onderscheid. Misschien kun je wel zeggen: Paulus bedoelt: (in Christus) in principe is iedereen gelijk.
Dat is heel radicaal en ontwrichtend voor de maatschappij, zoals die bestond en bestaat. En hoe lang heeft het niet geduurd, voordat in de kerk het onderscheid tussen mannen en vrouwen werd opgeheven (inzake de ambten)? Paulus beschrijft een werkelijkheid die utopisch is, zou je kunnen zeggen. In Christus is het waar en geldig, maar in de wereld van alledag is het nog ver te zoeken. Maar zij moeten wel op elkaar betrokken worden. Het is niet zo, dat er één of andere utopische waarheid bestaat, die los staat van onze werkelijkheid. Nee, die utopische waarheid moet gelding krijgen in onze weerbarstige werkelijkheid. En dat gebeurt…langzaam en in fasen en onvolledig. Maar de gemeente van Christus moet daarin het voortouw nemen en zich laten leiden en inspireren door deze gedachte: kijk, zo moet het zijn, zo is het bedoeld.
Maar het tragische is, dat de kerk zelf ook achter gebleven is en de vrouwen hebben achter gesteld en de slavernij hebben geaccepteerd als een voldongen feit of een onmisbaar instituut. Slechts enkelen verhieven hun stem en tekenden protest aan. Maar hun stemmen werd vaak overschreeuwd door de bonzen en de bazen, de mannetjesputters en de grootgrutters.
Dat zijn de zwarte bladzijden uit de geschiedenis van de kerk en ze komen nu meer en meer aan het daglicht, dat zij moeilijk kan verdragen.
In de 18e eeuw was er een zekere Afrikaanse jongen uit Ghana naar Nederland gebracht, meegenomen en zijn nieuwe naam en functie werd Ds. Capitein. Guus Kuijer heeft ooit een prachtig boek over hem geschreven o.d.t. ‘De Redder van Afrika’ (nogal ironisch bedoeld), want deze man werd in dienst van de WIC teruggezonden naar Ghana om daar onder zijn volksgenoten het evangelie te verkondigen, wat echter één groot fiasco werd. (Op Wikipedia en op biografischportaal.nl en in het boek van Henri v.d. Zee ‘’s Heeren slaaf. Het dramatische leven van Jacobus Capitein’ kun je meer over hem te weten komen.)
Jacobus Elisa Johannes Capitein (1717-1747) was de eerste zwarte predikant die in Holland werd opgeleid. Hij was zelf een voormalig slaaf en verdedigde in zijn academische verhandeling dat christenen in slavernij mochten worden gehouden. Hij had theologie gestudeerd aan de Universiteit van Leiden en promoveerde in 1742 op een proefschrift getiteld “ De servitude, libertati christianae non contraria (Over de slavernij als niet strijdig met de chr. vrijheid)). In dit proefschrift betoogde hij dat slavernij niet tegen de Bijbel inging en dat het christendom geen bezwaar had tegen slavernij.
Dit is toch diep triest: Hoe is het mogelijk, dat de christelijke gemeente zo verblind is geweest en zo ingewikkeld was geraakt in economische belangen, dat zij een tot slaaf gemaakte hun eigen praktijken liet verdedigen en dat nog wel op Bijbelse gronden?
Keti Koti: gebroken ketenen. Natuurlijk allereerst die van de slachtoffers van de slavernij. Goddank is dat gebeurd. Maar er moesten en moeten meer ketenen verbroken worden, die van het vastzitten aan het geld en het economisch gewin en het lezen van de bijbel naar eigen goeddunken, zelfs ter verdediging van eigen goddeloze praktijken. Keti Koti dus ook voor ons een aanleiding tot bezinning en omkeer, een loskomen van vastgeroeste meningen en rigide mensonterende indelingen. Pas dan komt wat Paulus beoogt en betoogt meer en meer in zicht: u bent allen tot vrijheid geroepen en u bent allen één in Christus!
