Preek gehouden in de Oude Kerk op de 13^e zondag van de zomer 16 september 2018 n.a.v. Markus 9: 14-28

Kyrië en Gloria

Om wat dichter bij het evangelieverhaal van vanmorgen te komen, nodig ik u uit om eerst even aandachtig te kijken naar dit schilderij van Rafaël, dat hij gemaakt heeft vóór zijn dood in 1520.

Op het eerste gezicht is het misschien een vol en verwarrend tafereel, een veelheid van mensen en gedrapeerde gewaden, er wordt naar boven en naar voren gewezen. Maar het meest opvallende is wel het lichte bovengedeelte en het donkere ondergedeelte van dit schilderij.

Vanmorgen hebben wij alleen het evangeliegedeelte gelezen, dat afgebeeld wordt in dat onderste deel: dat de leerlingen van Jezus niet in staat waren geweest om die jongen te helpen, die door zijn vader was meegenomen.

Die vader en die jongen zien we rechts onderin afgebeeld. De vader moet de jongen goed vasthouden, anders zou hij op de grond vallen. Je ziet de jongen verward en chaotisch met z’n armen zwaaien en zijn ogen rollen in zijn hoofd: hij heeft de blik omhoog gericht, maar hij ziet waarschijnlijk niks.

Hij is bezeten door een demon: de jongen is zichzelf niet, maar wordt bezeten door machten, die sterker zijn dan hijzelf. Ons wereldbeeld ziet er sinds enkele eeuwen wat anders uit en wij benoemen dit soort kwellingen en ziekten anders; we spreken misschien eerder van een psychose of van epilepsie, maar voor de vader en het kind maakt dat allemaal niet zoveel uit. Zij lijden onder iets ongrijpbaars en het maakt het leven zwaar en bijna ondraaglijk. Zij zoeken hulp.

Rafaël laat ook de moeder meekomen. Die wordt in het evangelie niet genoemd, maar voor de schilder is het zonneklaar, dat de moeder evenzeer begaan is met het lot van haar kind als de vader. Het lijkt wel of zij met twee handen naar haar kind wijst. Zie je het wel, hoe erg hij er aan toe is?

En ook zijn zusje is er bij, vlak naast haar vader. Ziekte in een gezin treft alle leden: als één lid lijdt lijden allen!

Het onderste deel van het tafereel is heel herkenbaar: het is onze dagelijkse ervaring. Het is ons leven ten voeten uit. Kijk naar de radeloosheid van de vader, het lijden van de jongen, de machteloosheid van de leerlingen van Jezus. Zie de wanhoop en de zoektocht naar oplossingen. Er is ook nog iemand, die in de Bijbel bladert – misschien is daar een aanwijzing te vinden, die soelaas biedt?

Het is donker daar aan de onderkant van het schilderij. Het is eigenlijk een typering van onze wereld. In de liturgie van de zondagse eredienst proberen we deze donkerte onder woorden te brengen in ons Kyrië-gebed, een roep om ontferming. Heer, zie ons hier worstelen met demonen, met het kwaad, met het onverklaarbare, met het ongerijmde, met het verdrietige, het lijden, de dood. En zie, hoe machteloos wij zijn – ja, we kunnen wel wat en misschien kunnen wij meer dan zij toen, maar er is toch altijd een grens.

Maar het mooie en bijzondere is, dat Jezus die grens overschrijdt en ook ons aanspoort om die grens te passeren. De grens van het onmogelijke naar het mogelijke, de grens van het zien naar het geloven. Jezus spoort de vader aan te geloven.

En Jezus wijst omhoog. Daar zien we een tafereel in het licht. En dat verbeeldt precies het verhaal, dat voorafgaat aan wat wij vanmorgen gelezen hebben. Het evangelie namelijk van de 2^e zondag in de veertigdagentijd, dat wel genoemd wordt ‘de verheerlijking op de berg’ of ‘de transfiguratie’, zoals dit schilderij genoemd wordt d.i. de gedaanteverandering van Jezus op de berg, zijn ontmoeting met Mozes en Elia.

Eén en al licht en verheffing. Zij zijn daar niet meer met hun beide benen op de grond. Het gaat onze verbeelding en ervaring te boven. Wat daar plaats vindt is eigenlijk niet van deze wereld. Het overstijgt ons denken en overtreft onze mogelijkheden. Zij zijn daar in een ander weten, het lijden voorbij.

De drie leerlingen, die Jezus de berg op had meegenomen zijn wel aanwezig, maar toch eigenlijk ook niet. Zij proberen er iets van op te vangen, maar zij kijken de verkeerde kant op of het licht is te overweldigend voor hen. Zij kunnen het niet bevatten, het gaat boven hun pet, zoals het ook boven die van ons gaat.

Kijk eens, hoe Jezus daar figureert in het midden, te midden van Mozes en Elia, die grote leiders van weleer, het lijden nu te boven. Maar Jezus moet die weg nog gaan, maar toch, hier is hij het even te boven. Zo zal het worden, zo zal Hij worden en wij met Hem! In de gloria!

Ja, zo zou ik dat bovenstuk willen noemen: in de gloria. Beneden is ‘kyrie eleison’, maar boven is de ‘gloria’, de overwinning op het lijden, het te boven komen van de misère – niet als een ‘escape’, een eraan ontsnappen willen, maar echt als een erdoorheen gaan en het te boven komen,…want kijk eens goed naar de Jezus-gestalte in het midden. Hij ziet er uit als de gekruisigde, de tekenen van zijn lijden en dood draagt hij met zich mee. Hij ontsnapt niet aan onze werkelijkheid, maar Hij gaat er onderdoor en Hij komt het te boven.

En dan staat Hij daar ineens tegenover die vader en hij is met ontferming bewogen en wil niet liever dan die jongen helpen en bevrijden.

‘Geloof me’, zegt Jezus. En die vader zegt: ‘Ja, ik geloof. Kom mijn ongeloof te hulp’.

Die vader denkt misschien: wat moet ik geloven dan? Geloven? Wat bedoelt u eigenlijk? Moet ik geloven in God, maar wie is dat? Moet ik geloven, dat de aarde in zes dagen is geschapen? Moet ik geloven, dat U uit de maagd Maria geboren bent? Moet ik geloven in het eeuwige leven? Moet ik geloven, dat de bijbel van kaft tot kaft waar is?

Mijn geloof, ach wat is dat eigenlijk? Als ik zeg, dat ik geloof, geloof ik het al niet meer en als ik zeg, dat ik niet geloof begin ik daar aan te twijfelen. Help, ik geloof, geloof ik!

Maar wat er ook gebeurt en of het ergens op uitloopt of niet, ik zeg mét die vader: “Ik ga er voor! God zegene de greep!!”

Wie zo in het leven staat en open staat voor de mogelijkheden, die God ons geeft, leeft in een wereld vol wonderen.

Preek gehouden op de 10^e zondag van de zomer 26 augustus 2018 in de Grote of Mariakerk te Meppel n.a.v. Jesaja 55: 1-3 en Markus 8: 1-21

Vermenigvuldigen in tweevoud

Misschien denkt u wel – zonder het aan uzelf te willen toegeven – daar komt dat verhaal van die wonderbaarlijke broodvermenigvuldiging weer langs. Dat heb ik eerder gehoord en ik kan het wel dromen. En kan dat eigenlijk wel en is het niet een al te wonderbaarlijk gebeuren? Sommige mensen onderdrukken liever dit soort bedenkingen en schieten in de houding van: Jezus is toch wel heel bijzonder en kan eigenlijk alles, dus dit moet voor hem ook fluitje van een cent zijn: appeltje, eitje. Volgens mij is dat een doodlopend spoor, want waarom doet Jezus of God nú dan niet meer zulke wonderen en waarom sterven miljoenen mensen van de honger en slijten hun dagen in armoede en gemis?

Toch bidden wij om ons dagelijks brood en zingen wij, dat God de hongerigen voedt – en die belijdenis en erkenning van God als de gever van alle goede gaven houden wij overeind. Maar we willen God niet verantwoordelijk stellen voor gebrek aan brood en Hem verwijten, dat Hij geen wonderen verricht in de woestijn. We hebben geleerd, dat de verdeling van de goede gaven van de aarde ónze verantwoordelijkheid is. Als anderen te weinig hebben hebben wij waarschijnlijk te veel! Dus onze overvloed geeft altijd te denken…

Die kant – van bovennatuurlijke wonderen - wil ik dus helemaal niet op en het evangelie wijst ons ook een andere richting. Het gaat uiteindelijk om een leven van volheid en genoeg, ja van overvloed en zin. Dat is niet zomaar 1, 2, 3 in te zien. We moeten daar aandachtig naar op zoek, want we zien het niet in één keer. Daarom wordt dit verhaal ook twee keer verteld. Markus vertelt twee keer een verhaal van de broodvermenigvuldiging, eerst voor de 5000 mensen en dan ten overstaan van 4000 mensen. Op onderdelen verschillen de verhalen, maar in hoofdlijnen is het telkens hetzelfde: er is genoeg voor iedereen.

Dat is wel iets om even bij stil te staan. Dat het twee keer verteld wordt of dat er twee varianten worden doorgegeven en ook in de nabeschouwing in de boot komt Jezus er zelf op terug en overhoort hij a.h.w. zijn leerlingen: hoe zat het ook al weer en wat hebben jullie ervan geleerd? Heeft het jullie geholpen om tot de kern van de zaak te komen, omdat het twee keer heeft plaatsgevonden?

Zo stonden wij in de 40-dagentijd stil bij de broodvermenigvuldiging n.a.v. Johannes 6 en vandaag weer n.a.v. Markus 8. Ook wij moeten het blijkbaar twee keer horen. Zullen wij het dan beter verstaan?

In de Psalmen komt een woord voor, dat mij hieraan doet denken: “God heeft één maal gesproken, ik heb dat twee maal gehoord”, zegt de dichter. Je kunt iets vaak niet in één keer behappen en doorgronden. Je moet het nog eens tot je door laten dringen, er nog eens over nadenken en dan begint het te dagen.

Zoals ook Job wel van God wist, zijn leven lang, maar aan het einde van het verhaal moet hij erkennen: ik heb U gekend van horen zeggen, maar nu ziet U mijn oog! Nu heb ik beter of het ware inzicht verkregen.

Dat is u misschien ook wel overkomen: dat je een bepaald bijbelwoord ineens anders bent gaan verstaan. Of dat je geloof in God veranderd is als je het vergelijkt met vroeger. Dat kan soms beangstigend of verontrustend zijn, maar uiteindelijk is het heilzaam.

Maar nu nemen we nog een sprongetje en die gaat via de profeet Jesaja. Zo komen we nog wat dichter bij de kern van de zaak. Jesaja komt op de mensen toe en hij ziet ze bezig in hun doen en laten: zij kopen huizen en auto’s en zij maken lange en dure reizen en zij proberen hun leven op de rails te houden en zij spannen zich in om de beste te worden en roem en aandacht te verwerven. En dan vraagt hij ineens plompverloren: waarom doen jullie dat eigenlijk allemaal? Waarom geven jullie geld uit aan wat niet verzadigen kan, voor wat geen brood is?

Het is een schok van bewustwording, een flits van inzicht: waar ben ik eigenlijk mee bezig? Geeft dit leven mij voldoening?

En dan wijst de profeet op het brood, dat ons leven wél verzadigen kan. Natuurlijk is dat metaforisch bedoeld en herinnert hij aan de woorden van God, de weg van de Thora, de levenswijsheid en de goede weg van gerechtigheid en vrede, van samenleven en een bestaan van vreugde en zin.

Luister naar Mij, zegt de Eeuwige! Er zijn genoeg voorbeelden van mensen, die hun leven ineens radicaal een andere wending geven, omdat zij als in een oogwenk de leegte van hun werk en bestaan inzien. Het kan natuurlijk ook in een geleidelijke ontwikkeling gebeuren, dat je andere prioriteiten gaat stellen en dat je als in een proces je leven ziet veranderen.

Maar laten we niet naar anderen kijken, hoe die soms een ommekeer in hun leven hebben ervaren, - hoe interessant en leerzaam ook: u hebt nog een kans morgenavond om te kijken naar “Kijken in de ziel”, waar dit soort mensen en onderwerpen ook aan de orde komen - maar laten wij onszelf in dit krachtenveld plaatsen en opmerkzaam ons oor neigen en horen: Hierheen! Het kost helemaal niks: wijn en melk zonder geld en brood zonder prijs!

Zo komen wij steeds dichterbij het broodvermenigvuldingsverhaal van vanmorgen, dat een verbeelding is van het Koninkrijk Gods. Symbolisch krijgen wij daarvan te eten en te drinken in de viering van het Avondmaal, als Jezus als Gastheer en als Brood uit de hemel zichzelf uitdeelt en zegt: neemt en eet en wordt verzadigd. In mijn nabijheid is leven en overvloed, vreugde en vervulling.

Natuurlijk weten wij dat allemaal wel, maar het is vooral belangrijk er uit te leven. Het ook handen en voeten te geven in de manier van leven en denken, in de omgang met elkaar en de zorgen van alledag. Misschien wat minder krampachtig worden en alles in de hand willen hebben. Meer leven van wat ons aangereikt wordt, meer vertrouwen hebben in de toekomst, in onze kinderen en hun kinderen. Ik wil eindigen met een versje van Ad den Besten.

Ik heb het ietsje aangepast en verkort – hopelijk zou hij dat niet erg vinden:

“Lof zij den Here”, zo staat er boven en dat klinkt wat ouderwetsig en het lijkt ook wel de naam van een christelijke gemengde zangvereniging in Nunspeet, maar daar kijken we even doorheen…

Lof zij den Here / die zijn naam ter ere

ons hart verheugt aan ’t maal van zijn genade,

ons moed geeft in het machtsgebied van ’t kwade.

Gij die het smalle pad gaat met ons allen,

Gij, God met ons, die deelt in onze noden,

Gij breekt ons ‘t brood – dit is geen weg ten dode.

Gij deelt Gods vrede hier reeds aan ons mede

O levend brood voor onze ogen,

sterk onze moed, dat wij U gelijken mogen.

Doe, Heer, ons heden in uw voetspoor treden

en laat ons met U, als Gods vrije zonen en dochters

in uw stad van vrede wonen. Lof zij den Here!

Preek gehouden op de 4^e zondag van de Veertigdagentijd (Laetare=Verheugt u!/Klein Pasen) 11 maart 2018 in de Oude Kerk n.a.v. Jozua 4 en 5 (ged.) en Johannes 6 (1^e gedeelte).

Méér dan genoeg!

Vorige week vierden wij samen het Heilig Avondmaal en vandaag horen wij het verhaal van de ‘wonderbare spijziging’, zoals er vroeger boven dit evangeliebericht werd geplaatst. We zouden het een soort ‘nabetrachting’ kunnen noemen, een nog eens overwegen wat e.e.a. nu betekent, voor onszelf, voor het leven van de gemeente, voor de wereld.

Zoals het ene brood uiteindelijk uitgedeeld wordt in allemaal stukjes, zo kunnen we dit verhaal in stukjes proberen tot ons te nemen, zonder hopelijk het grotere geheel uit het oog te verliezen.

Het lijkt erop, dat dit verhaal zo maar plotseling uit de lucht komt vallen, maar dat is toch gezichtsbedrog. Johannes is een knap theoloog en componist en hij kijkt altijd verder dan wat je op het eerste gezicht ziet. Zo begint hij heel argeloos te spreken over de overkant. En we hebben zojuist ook gelezen uit het boekje Jozua en daar was ook al sprake van de overkant. Daar gaat het over de intocht in het beloofde land en Johannes zinspeelt daar hier ook op door te spreken over de overkant. Het is de plek waar we nog niet zijn. Het is de wereld waar we naar verlangen, op hopen, maar die nog niet gerealiseerd is. Het gaat om een utopie of het Koninkrijk Gods, dat komt. Het is de plek van de grazige weiden – in allerlei beelden wordt daarover gesproken en gedroomd.

Jezus heeft het er ook over en Hij gaat ons voor en Hij laat zien, hoe het daar toegaat. Dat is het eerste stukje: ‘aan de overkant’.

Het tweede stukje gaat over het menselijk tekort. En de menselijke mogelijkheden en onmogelijkheden. Mensen hebben brood nodig. Er moet elke dag weer brood op de plank, want anders ga je er onderdoor. Maar voor miljoenen mensen is dat geen gesneden koek. Armoede en honger gaan hand in hand en kunnen wij er iets aan doen?

Is geld misschien de oplossing? We houden een collecte, openen een bankrekeningnummer en houden een ‘charity-show’ op TV. Maar is dat genoeg. Filippus heeft zo zijn twijfels daarbij: 200 denarie zou nog niet genoeg zijn, zo meent hij. Het is nooit genoeg. Je komt altijd tekort. Als je alleen maar rekenkundig tewerk gaat – sommen zijn gauw gemaakt, maar kloppen ze ook met de werkelijkheid? Het CBS doet niet anders dan berekeningen en prognoses maken op basis van getallen: de economische groei zal 5 % bedragen en dat is 3% meer dan vorig jaar (gefingeerde data). Maar wat merken wij ervan en hoe komen dit soort berekeningen tot stand en wat wordt er gemeten en geteld? Wordt de schade aan het milieu ook meegerekend, bijv.? Geven cijfers wel een juist beeld van de werkelijkheid of verdoezelen ze soms alleen maar de winst en het verlies.

Kwantiteit meten is een heel ander chapiter dan kwaliteit meten. Je kunt de welvaart van mensen in euro’s uitrekenen, maar hoe bereken je hun welzijn en welbevinden? Je kunt een prognose maken van het dalende aantal leden van de protestantse gemeente, maar zegt dat iets over de kwaliteit van haar zijn in de wereld, in ons land?

Wij zijn een keer op Sicilië op vakantie geweest en daar bezochten we een kerkdienst in Catania van de Waldenzen. Dat zijn vóór-reformatorische protestanten (zo zou je hen kunnen noemen). Een klein groepje van hooguit 50 mensen (in die stad), maar uit de informatie, die wij meekregen bleek, dat deze kleine gemeente enorm veel betekende voor de stad op het gebied van onderwijs, armenzorg en hulp aan vluchtelingen en zwervers.

200 denarie niet genoeg…wacht even – nu komt stukje 3 – daar loopt een jongen en die heeft 5 broden en 2 vissen. Dat is nog veel minder dan dat je met 200 denarie zou kunnen kopen! Maar Jezus kan met het weinige dat er is ‘wonderen’ verrichten. En wij ook! En het eerste wat we daarvoor moeten doen is anders kijken. Niet van onze tekorten uitgaan, niet alles willen berekenen en willen beredeneren, maar blij zijn met wat je hebt, wat je aangereikt wordt en daarmee aan de slag gaan.

Natuurlijk is de eerste reactie van de leerlingen van Jezus: wat hebben we daar nu aan? Wat kunnen we daar mee? Niks, toch?!

Jezus gaat er niet eens op in, maar nodigt de mensen uit om te gaan zitten. Op het gras, ja, dat is het gras uit Psalm 23, de grazige weiden, waar de Herder de kudde weidt, waar zijn staf ons de weg wijst, al is het door donkere dalen heen.

Die jongen staat daar zomaar ineens…een onverwachte en vreemde verschijning, zoals hij daar staat met zijn gerstebroden! Deze gerstebroden verwijzen weer naar de intocht in het beloofde land, waar het volk Israël voor de eerste keer de Paasmaaltijd vierde met broden, die gebakken waren van de eerste gerstenoogst, d.w.z. de matzes werden bereid van deze gerst.

Deze jongen komt ons herinneren aan Pasen, het eerste Pasen van de uittocht, van de bevrijding uit het slavenhuis, dat zich in vele vormen voordoet. Maar Hij verwijst ook door naar die Man, die daar staat als de Mens van Pasen, die in zijn hele doen en laten Gods bedoelingen laat zien: dat we zullen leven van zijn woorden, dat wij zullen leven als mensen, die zich laten voeden door Hem.

Johannes houdt van symboliek en zo is het vrijwel zeker, dat hij de getallen 5 en 2 laat slaan op de Wet of de Thora en de profeten: de vijf boeken van Mozes en de 2 vissen als samenvatting van de Profeten en de Geschriften, zodat zij tezamen de TeNaCh verbeelden.

Het 4^e stukje gaat nog verder en dieper – en daartoe zouden we eigenlijk dat hele 6^e hoofdstuk moeten uitlezen – want uiteindelijk krijgen wij te horen, dat Jezus zelf het ware Brood uit de hemel is. Hij is het, die als geschenk van God, ja als een geschenk uit de hemel aan de mensen gegeven is. Dankzij Hem kunnen wij leven. Hij is de grond onder onze voeten en de motor waarop wij lopen. Hij geeft ons energie en inspireert ons tot daden van hoop en Hij zet ons aan tot verandering. Hij wendt onze blik naar de ander en Hij laat ons zien, wat wij kunnen bereiken als wij in zijn Geest en voetspoor wandelen. Dan is er genoeg om te leven. Hij gooit onze rekenkunde volledig in de war: door weg te geven houd je over en door te delen vermenigvuldig je. Dat is de aritmetica van het Koninkrijk Gods.

En aan de Tafel van de Heer zien wij elkaar bij het delen van het brood en de wijn in de ogen en wij zien de ander als een geliefd kind van God. En samen vormen wij zijn gemeente, niet opgesloten in onszelf, maar open naar elkaar, naar de ander en naar de toekomst, waarin God zal zijn alles in allen!

Kijk eens naar de lelies op het veld

Op een verrassende en welsprekende manier probeert John D. Caputo aan te duiden, wat het betekent, wanneer wij God ter sprake brengen in de ‘schepping’ en in de geschiedenis. Zijn uitgangspunt vormen de beide scheppingsverhalen, toegeschreven aan P (Priestercodex) en aan J (de Jahwist) en zo kan hij onderscheid maken tussen het karakter van Elohim enerzijds (P) en Jahwe (J) anderzijds. Omdat Elohim het eerste woord heeft en spreekt zal dat ook in onze waarneming en beleving van de wereld van kracht moeten blijven om te voorkomen, dat wij wegzinken in moedeloosheid en treurnis vanwege alle misère in de wereld. Er waait inderdaad een gure wind vanuit het paradijs, maar vergeet het zachte waaien van de bries van de Geest niet, zoals o.a. zichtbaar wordt in de lelies op het veld.

Ik heb deze paragraaf zo goed mogelijk vertaald, zodat de lezer een indruk kan krijgen voor de manier waarop Caputo de bijbelteksten interpreteert en betrekt op de vragen van vandaag en ze bovendien in gesprek brengt met interpretaties uit het verleden.

Kortom, lezenswaardige stuff!

John D. Caputo, “The Weakness of God. A Theology of the Event” (2006)

pp. 176-181

Leven als de lelies op het veld en de bries, die vanuit het paradijs waait

Wat betekent het dan om te leven als de lelies op het veld?

Benjamin (Walter B.)[i] heeft eens gezegd, dat de geschiedenis een storm is die rechtstreeks uit het paradijs waait, een verwoestende wind, die enorme schade heeft aangericht de eeuwen door en puinhoop op puinhoop achterlaat. Dat is zondermeer waar en het is aantoonbaar altijd zo geweest, meteen vanaf het begin, ja zó waar, dat het er toe leidde, dat Jahwe – het lijkt er inderdaad op, dat Benjamin verwijst naar Jahwe’s uitbarsting in Gen. 3: 14-19 – zijn handen in wanhoop de lucht ingooit en zich voorneemt alles schoon te wassen en de hele geschiedenis opnieuw te laten beginnen (met geen aanwijsbare verbetering de tweede keer, overigens). Maar dat is toch maar het halve verhaal, alleen de tweede van beide vertellingen, die de Redactor niet zonder goede reden op de tweede plaats heeft gezet. Er is goed nieuws en slecht nieuws, maar eerst het goede nieuws en dan het slechte. Want er is ook nog een andere wind, de adem van een andere bries, die uit het Paradijs waait, de adem van een andere Geest, vriendelijker en zachter, hoewel op zijn eigen manier ook krachtig. Dat is de context waarin ik mijn visie op de lelies op het veld wil inbrengen, hetgeen nu volgt.

Als we God dan willen benaderen als een zwakke kracht, als een onvoorwaardelijkheid zonder soevereiniteit, als de machteloze macht van een roep en niet als ‘de Here der heerscharen’, die een leger op de been brengt tegen zijn vijanden, wat kan dan ‘het heersen van God’ in de tijd en in de geschiedenis mogelijkerwijs betekenen? Als Benjamin gelijk heeft, dat tijd en geschiedenis hun bloedige spoor trekken tot verwarring van de moralisten en tot verlegenheid van de theologen, in wat voor zin ‘heerst’ God dan over iets? En wat kan leven als de lelies op het veld mogelijkerwijs betekenen, als we niet denken dat God zal ingrijpen in onze zaken en de boosdoeners op hun nummer zal zetten en de rechtvaardigen zal oprichten? Wat zou het dan betekenen vertrouwen in God te stellen? Als de gelovige vertrouwt op God, wat kan God dan anders doen dan dat vertrouwen doet, dat (ook) iets teweeg brengt zonder God? Is er überhaupt wel vertrouwen (mogelijk), met of zonder God? Als de schepping, zoals ik heb voorgesteld, inderdaad een dobbelsteen-affaire is en de elementen aanduiders zijn van het onherleidbare risico van het leven, wat kunnen we dan nog leren van de lelies op het veld?

In mijn ‘strijd’ (argumentatie) tegen een interpretatie van God als het beginnende centrum van macht en van kosmische energie, die de heiligheid van God vestigt in de macht van de arche (het oer-begin) dan argumenteer ik m.n. tegen een thaumaturgische opvatting of beeld van God. In de wat soberder aankleding van Gods creatieve handelen, dat ik heb voorgesteld, komt er ook meer ruimte voor een zekere ‘machteloosheid’ van God, wanneer ik bijv. zeg, dat de scheppingsverhalen iets vertellen van een ‘inscriptie’ – door het gesproken woord avant la lettre – van een fundamentele goedheid in/van de dingen. Het goddelijke woord roept dingen in het leven in P’s vertelling en noemt het leven goed, maar kort erna vermoordt Kaïn Abel, waardoor meteen de leven-gevende daad van God omgekeerd wordt. Dus moest het woord maar blijven roepen, telkens weer opnieuw roepen (te binnen brengend), waartoe de dingen geroepen zijn om te zijn – namelijk levend (zijn) en niet dood, vruchtbaar, niet onvruchtbaar, gevuld, niet leeg. De schepping is niet een kant-en-klare daad, maar eerder een voortgaand proces van her-schepping (re-creatie). De daad van oorsprong gaat gepaard met het roepen van het woord ‘goed’, zodat het woord goed alles omvat en omarmt, maar het houdt de dingen niet absoluut in haar greep.

Wat mij betreft geeft “schepping” de wereld betekenis en belofte, en duidt het niet een oorzaak aan. Het is het werk van een woord (een ‘spreek-daad’ die een einde maakt aan alle spreken, of die juist op gang brengt!), en dat geeft de wereld betekenis. De scheppingsverhalen bieden geen natuurkundige informatie over of een metafysische verklaring van de oorsprong van het heelal, en dan nog wel één die zou kunnen concurreren met de astrofysica en waar de wetenschap rekening mee zou moeten houden. Nee, de scheppingsverhalen zijn schitterende poëzie, geen dubieuze metafysica of compleet denkbeeldige fysica. Zij beschrijven echter een poiesis in de zin van een gedicht, als een werk van religieuze verbeelding; het is beslist geen product van fysica of metafysica.

De wereld is ‘daar’ (er) – il y a, es gibt – leuk of niet leuk, met of zonder God, met of zonder een verklaring: zij was er altijd (al). Om Gertrude Stein een beetje te variëren: daar is er, daar. God is daar niet verantwoordelijk voor, dat de dingen er zijn. God verschaft een interpretatie. De naam van God bergt een gebeurtenis (event) van interpretatie in zich. In de vertellingen is het zo, dat de elementen er gewoonweg zijn, als een gegeven, als een voor-gegeven, voorondersteld, eeuwig in gezelschap van Elohim, die daarover nooit geraadpleegd werd. Dat staat niet ter discussie, er wordt nooit over gesproken of over onderhandeld. Dat is precies wat het vóór-bestaan van de elementen in de vertellingen betekenen, wat zij zeggen door niets te zeggen, wat het verhaal vertelt d.m.v. het feit, dat de elementen totaal niets zeggen. De elementen zijn letterlijk stom: niet dom, nietszeggend en betekenisloos, gewoonweg stil/zwijgend. Zij zijn niet absurd of chaotisch, alleen maar stil en woordenloos, onschuldig en vóór goed en kwaad, in één woord: ongeïnterpreteerd. Zij zijn niet de trop (te) of een anoniem gerommel – dat zou een anachronisme zijn, een retrospectieve illusie; zij zijn er gewoon, domweg, like it or not!

Echter, al het spreken komt van Elohim, Elohim is het ‘woord’, degene die spreekt, die betekenis introduceert, articulatie, begrip (aanbrengt). Binnen een strak monotheïsme is het zo, dat Elohim eigenlijk tot zichzelf spreekt, een soort goddelijke privé-taal spreekt (filosofen zullen je, op volstrekt legitieme gronden, vertellen, dat dit eigenlijk onmogelijk is, een tegenwerping echter die geen hout snijdt als je poëzie aan het lezen bent!). Historisch-kritisch bezien is hier nog een overblijfsel van het polytheïsme waarneembaar, waar Elohim overleg pleegt met zijn goddelijke raad(gevers) en zij stemmen er allen mee in om iets te scheppen in (naar) ‘ons’ beeld. Hoe dat ook zij, God is verantwoordelijk voor het ‘woord’, het werk van de taal, geeft betekenis, sens in de bubbele zin van het woord: zin en richting. Elohim spreekt een oordeel uit, een woord, een verdict, vere dictum, een zegening (benedictie), bene dictum, over de dingen; hij waardeert ze als ‘goed’. Elohim ontwerpt uitgestrekte en uitdijende universa en zeeën – en het is goed – en dan vervult Hij ze met levende wezens en de levende dingen en die zijn goed en Hij hangt lichten als lantaarns aan het hemelgewelf en ook dat licht is goed. En hij maakt mensen als levende wezens en maakt ze vruchtbaar zoals Hijzelf is en de menselijke vruchtbaarheid is goed!

Goed, goed, goed, goed, goed – zeer goed, Ja, ja! Dat is het woord, dat is de wereld! Dat is de interpretatie, de hermeneutiek. (Een andere interpretatie is die van Nietszche, dat de elementen geen weet hebben van goed of kwaad).

Zo is Elohim dus de reden ervan, dat de dingen goed zijn. Schepping is niet een beweging van niet-zijn naar zijn, een gedachte die het hart van de metafysici sneller doet kloppen, maar van ‘zijn’ naar ‘goed’, over het zwijgen van het zijn heen naar het spreken van ‘goed’, hetgeen het hart van de Hebreeuwse poëzie uitmaakt.

Dan vermoordt Kaïn Abel en vanaf dat moment begint de geschiedenis aan haar bloedige verloop. Een geweldige storm raast over de mensheid vanuit het paradijs over de uitgestrektheid van de geschiedenis, om Benjamin’s beeld te gebruiken. Gods werk was nog maar net begonnen: het woord van Elohim is op z’n best een voor-woord, zijn uitspraak niet veel meer dan een min of meer voortijdige aanloop tot een oordeel. De ‘roep’ moet opnieuw gezegd worden (re-called), telkens opnieuw. Want de geschiedenis heeft die inscriptie onleesbaar gemaakt, verwoest en bij tijden soms bijna uitgewist zelfs. Het geschreeuw van het eindeloze geweld de geschiedenis door heeft dat woord bijna tot zwijgen gebracht. Beschouw de verhalen over de schepping als een uitgestrekte kaart van de wereld, waarop het woord ‘goed’ met zulke enorme letters is ingegrift, uitgestrekt over zo’n enorme wijdte, dat we ze nauwelijks kunnen lezen. Hoe nader je de dingen bekijkt, hoe minder je ze ziet en hoe meer je alleen maar de rampen waarneemt.

God zegt ‘ja’, roept ‘ja’ tegen ons vanuit de verte, van een oneindige afstand. ‘Ja’ terugzeggen, mede onze handtekening zetten onder die van God, die hij heeft uitgeschreven over het oppervlak van de wereld, dat betekent niet dat wij dan rekenen op een of andere goddelijke interventie vanuit den hoge om de dingen hier beneden op te lossen. Het is om P’s majestueuze verklaring te bevestigen, opnieuw te bevestigen, dat wat God gemaakt heeft erg goed was, maar tegelijkertijd er rekening mee houden, dat de geschiedenis een bloederig verloop heeft gekregen, die dat geloof op de proef stelt door ramp op ramp te stapelen in een geschiedenis, die een eindeloze rij ruïnes laat zien. ‘Ja’ zeggen tegen God, zijn Naam aanroepen – en hier komen we echt tot de kern van de zaak – betekent niet tekenen voor een geloof, dat de natuurwetten op een magische wijze buiten werking stelt om het mogelijk te maken, dat God natuurrampen afwendt, of dat God bepaalde zaken in de geschiedenis verdedigt (en andere niet), bijv. van een land, een politieke partij, een godsdienst, een ras of geslacht om te laten zien, dat uiteindelijk één historische ‘zaak’ (kwestie) over de andere zal zegevieren.

God stuurt geen wervelstormen weg van het vasteland de zee op, net zomin als God een favoriet heeft in de Super Bowl, de NCAA Final Four of de World Soccer Cup wedstrijden. God is niet een machtige maar onzichtbare hand, die op een magische manier natuurlijke en historische krachten ombuigt naar zijn goddelijke doeleinden, zodat zij uiteindelijk precies uitlopen op datgene wat God gepland had, zolang wij maar geduldig genoeg zijn en bereid zijn alles op langere termijn te zien. Dit is een essentieel thaumaturgisch [ii]idee van God, dat de New Age boekenindustrie draaiende houdt en ook de Hollywood films over engelen, maar het is tevens een metafysisch idee, die stelt, dat uiteindelijk deze wereld de beste van alle werelden is of waar je althans op kunt hopen. Maar deze visie houdt geen stand tegenover de werkelijke en meedogenloze loop der dingen, niet als je kijkt naar het historisch verslag met een zekere onpartijdigheid en wanneer men het onfalsifieerbaar geloof terzijde schuift, dat uitgaat van de onweerlegbare aanname dat het goede nieuws goed nieuws is en bewijst dat God ons nauwlettend over ons waakt en dat het slechte nieuws ook goed nieuws is, omdat God met kromme lijnen toch recht kan schrijven of een mysterieus doel op het oog heeft, al is het op zijn verborgen goddelijke manier. De waarheid is echter, dat het slechte nieuws gewoon slecht nieuws is!

Maar wat hebben de lelies op het veld ons dan te vertellen in dit koele kosmisch-hermeneutische schema? De lelies zijn overblijfselen van het werk van Elohim, bloemen aanvankelijk door Jahwe in de tuin geplant, op plaatsen waar Elohim’s ‘goed’ tevoorschijn komt en raakt aan het oorspronkelijke plan, zoals een stukje zonlicht kan doorbreken door de wolken of water kan opborrelen naar de oppervlakte vanuit verborgen bronnen in een oase in de woestijn. De lelies opmerken is zoiets als het vinden van Elohim’s oude inscriptie in/op de aarde, die door de wind al lang geleden onzichtbaar was geworden.

De lelies op het veld zijn trekken, echo’s of restanten van het eerste ‘ja’, geuit door het woord. Zij getuigen van de overeenkomst, die Elohim maakte met de wereld en zij verzekeren ons dat die niet verbroken is. Zij vragen ons onze handtekening te zetten onder God’s ‘ja’ en erop te vertrouwen, dat de wereld ten laatste geen vijandige plek is, waaruit we zouden moeten wegtrekken, zoals de asceten of de oude gnostici, die dachten dat een transcendente God niet de auteur kon zijn van zo’n immanente puinhoop. De lelies op het veld verzekeren ons, dat de voorbijgaande schoonheid van de wereld en de vreugde, die het leven in zich bergt, niet overspoeld (behoeven te) worden door het zinloze en tragische lijden. Zij getuigen van het ‘goede’. Zie de lelies op het veld, merk het ‘goede’ op, dat Elohim heeft gemaakt en laat de hoop niet sterven. Het leven gaat door temidden van de ruïnes en de verwoestingen. Vertrouw in het ‘momentum’ van het leven, want Elohim heeft leven geblazen in de levenloze elementen en overal waar leven is, daar ademt de Geest! Het fundamentele contract dat wij hebben met het leven – “en Elohiem zag alles wat Hij gemaakt had en zie, het was zeer goed”- , dat op voorhand voor ons door Elohiem werd getekend, is niet verbroken en ons wordt niet meer en niet minder gevraagd dan ook onze handtekening eronder te zetten, om ‘ja’ te zeggen tegen de lelies op het veld. Hoewel dat wel ‘risky business’ is.

Neem één dag tegelijk en laat de levensadem door je heen gaan en laat de stormen van het kwaad je niet overweldigen. Zeg ‘ja’ tegen vandaag en laat morgen voor zichzelf zorgen. Morgen zullen we opnieuw ‘ja’ zeggen, wat er ook gebeurt. Vandaag is de dag, die de Heer gemaakt heeft, de dag om ‘ja’ tegen te zeggen en morgen, dat is de dag voor een nieuw ‘ja’ en zo komt alles terecht. Iedere dag zijn eigen ‘ja’. Voor iedere dag is er iets goed en iets kwaads, maar altijd in een bepaalde mate, op een proportionele manier. Neem niet de last van iedere dag op je nek en zit er niet over in de war of je wel krachtig genoeg bent om telkens ‘ja’ te zeggen. Als je de maat van het totaal probeert vast te stellen, van de hele geschiedenis, van de hele toekomst of van het hele verleden, dan bezwijk je daaronder. Het leven heeft meer iets van een herhaling: ja, ja, ja, elke dag weer, elke dag. Kom, Schepper Geest, ja. Vandaag is de dag die de Heer gemaakt heeft en ‘ja’ zeggen tegen vandaag is als het openhouden van de toekomst. Houd de toekomst open – en laat de last van het verleden los. Vertrouw op het moment van deze dag, zorg ervoor dat de toekomst jou niet opsluit en laat het verleden gaan, dat ons met knopen vastbindt en ons wil vastzetten.

Luister naar het woord dat door de lelies op het veld wordt gesproken, luister naar hun ‘ja’, het parole soufflé dat de bries van ‘goed’ door de dingen heenademt. De winden, die over de uitgestrektheid van de tijd heenwaaien zijn niet alleen de krachtige en verwoestende winden van Benjamin’s rampen, maar (ook) de vriendelijke bries van Elohiem’s ‘goed’, dat de tijden door klinkt en ons inspireert en onze harten opheft. ‘Goed’ is het woord, dat Elohim in den beginne uitroept, dat a.h.w. in een grote akoestische ‘shift’ ook ons voowaarts roept en ons vooruit lokt.

Het heersen van God, zijn bestuur, is in/op de wijze van het woord, en dat is de roep van God, de roep die ‘goed’ zegt, dat is het woord dat Elohim over de schepping blaast, een roep die alles verheft voorbij het zwijgen van het zijn, dat onze geest altijd neerslachtig dreigt te maken. De macht van God is de zwakke kracht van het woord, een betekenis, een zin, een uitnodiging, eerder een hermeneutische dan een fysisch of metafysisch heersen, een roep die ons boven onszelf en onze bezorgdheid over onszelf uittilt, die ons verzekert dat de wereld niet alles in alles is (het één en het al is). Want de stelregel van de wereld, ik bedoel datgenet waardoor de wereld beheerst wordt, de economie van de wereld, waarbij alles een prijs heeft en iedereen er alleen maar is om te betalen, wordt van binnenuit onrustig gemaakt door de lelies op het veld. De lelies op het veld vertegenwoordigen de dwaasheid van het niet allereerst zijn eigen belang te kiezen; zij laten de kracht van de machteloosheid zien, de zwakke kracht van iets dat onvoorwaardelijke schoonheid heeft.

De lelies op het veld leven helemaal ‘voor niets’, gratuit, bijna toevallig, zoals een geschenk, niet-economisch; en kijk eens hoe prachtig zij zijn ‘aangekleed’. Zij trekken er niet op uit om te gaan werken om geld te verdienen in het zweet ‘huns aanschijns’. Brutaal en dapper weerstaan zij de vloek van Jahwe, de vloek op het werken (Gen. 3: 14-19), de aankomende storm, die Benjamin aan voelde komen. Zij leven zomaar, zonder te werken en God zegent hen (dat moet wel Elohiem zijn) meer dan Salomo en David bij elkaar. De lelies op het veld zijn een ‘event’, een bestaan vol van ‘event’ en gratie.

Wees als de lelies, zonder waarom en zonder zorgen. Zij buigen en bukken onder het zachte lispelen van de bries en dat is de ruach Elohim, het zachte waaien van de Geest, die alle perioden doorwaait vanuit de schepping, die om ons geeft. Sta open voor deze gratie, dit gratuite, deze kans, misschien juist wel voor dit ‘misschien’ in het leven, dat het leven open houdt, in beweging. Zeg ja tegen de genade van de dag, laat de ketenen van het verleden gaan/los en houd de toekomst open, want vandaag is vol van leven, vervuld van genade, vol geest, een gratuite gift, waar de lelies van genieten.

Het leven is een riskante onderneming en wij zijn voortdurend bezorgd over de toekomst, over wat zal komen voor onszelf, voor anderen – en daarom moeten wij ons wel zorgen maken, maar we zouden ons zorgen moeten maken zonder bezorgd te zijn en dat doen in de naam van Elohim, die zei dat alles wat Hij gemaakt had ‘goed’ was. Morgen is het misschien beter of misschien ook wel slechter, maar dat is een andere dag. Vandaag is het de dag om ‘ja’ tegen te zeggen. Het leven is een prachtig risico en de lelies maken er prachtig deel van uit.

Voor de gelovige is Auschwitz – ieder Auschwitz, iedere moord en iedere etnische zuivering, de dood van ieder onschuldig kind – een onverklaarbare en niet te rechtvaardigen schending van het leven, een vergrijp aan Gods schepping, zoals met Kaïn (en Abel) begonnen is, die dezelfde toorn van Jahwe opriep en hem ertoe bracht de dag te vervloeken waarop de aarde gemaakt was. Auschwitz, ieder Auschwitz is een onheleidbaar en niet goed te maken verlies en zelfs God kan het niet ongedaan maken. En als soms ergens (toch) iets goeds uit voortkomt dan zou het nog een obsceniteit zijn te suggereren, dat dat of een verklaring of een rechtvaardiging ervan is. Moltmann heeft terecht gezegd dat Auschwitz het einde van iedere ‘theodicee’ betekent. Trouwens, zo’n goed einde (eind goed, al goed) zou voor de doden geen enkel voordeel opleveren, die immers te laat aankomen. God verhindert het kwaad niet vantevoren en evenmin kan God, zoals Petrus Damianus meende, achteraf het kwaad wegnemen nadat het feitelijk heeft plaatsgevonden.

God ‘gebeurt’ niet op het vlak van het zijn, maar op dat van de ‘event’; hij is de naam van een betekenis(geving) of van een interpretatie, niet een substantie (of ‘wezen’). De naam (van) God geeft het kwade een andere betekenis omdat het ons geloof geeft ten overstaan van het kwaad, een geloof dat sterker is dan de dood en machtiger dan het zwaard. Maar als dat zo is – en ik denk dat het zo is – dan moet de kracht van deze zwakke kracht nooit verward worden met een zwaard of een leger of met thaumaturgische 'oplossingen'.

Beschouw geloof, net als (de) schepping, als een soort akoestisch ‘event’. Het geeft ons oren om een aloude stem te horen, met een licht Joods accent, die ritmisch over de tijden heen resoneert: ‘goed, goed, goed, goed, goed, kortom, zeer goed’. Beschouw geloof als een meteorologisch gebeuren, gedragen door een bries, die vanuit het paradijs waait: zie de lelies op het veld, hoe ze wiegen op de wind. Zie, dat is de ruach Elohim[iii].