Synagoge en kerk

Onderstaande column schreef ik voor de Meppeler Courant van vrijdag 6 oktober 2017 in de week van/na de Israëlzondag en nadat een herdenkingsconcert in de Grote of Mariakerk was gehouden n.a.v. 75 jaar gedenken van de deportaties naar Westerbork.

Eeuwenlang is de verhouding tussen de kerk en de synagoge gespannen en vaak zelfs vijandig geweest. De Reformatie van de 16^e eeuw heeft daar niet veel verandering in aangebracht. Hoewel binnen het protestantisme hernieuwde aandacht kwam voor het Oude Testament en de Hebreeuwse Bijbel a.h.w. werd herontdekt, toch overheerste ook binnen het protestantisme de afwijzing van het Jodendom als een religie, die haar tijd had gehad sinds de verschijning van Jezus als de Messias (Christus). De kerk ging meer en meer op het standpunt staan, dat zij in de plaats van de synagoge was gekomen, zoals de Doop in de plaats van de besnijdenis (zo stelde het oude doopformulier ongefundeerd vast).

Zondag jl. vierden wij in de Protestantse Kerk de zgn. Israëlzondag. Deze zondag is ingevoerd nadat in de kerk(en) meer en meer het besef zich begon te ontwikkelen, dat de kerk haar wortels heeft in de synagoge en dat de kerk eigenlijk niet compleet is zonder de synagoge. Dat inzicht is mede opgeroepen door de verschrikkelijke gebeurtenissen en de moedwillige wegvoering van het Joodse volksdeel tijdens de bezettingsjaren van 1940-1945. Ook vanuit Meppel werden Joodse stadsgenoten, die allerlei posities bekleedden in de maatschappij, uit hun huizen gehaald en gedeporteerd naar Westerbork en vandaar verder, waarvandaan (bijna) niemand terugkeerde.

Na die verschrikkingen kwam binnen de (protestantse) kerken een verandering in denken op gang t.a.v. het (nog) levende Jodendom: dat de kerk er is dankzij de synagoge, dat God zijn verbond met zijn volk niet heeft geannuleerd, dat wij veel kunnen leren van de Joodse uitleg van het Oude Testament (Tenach), dat Jezus ‘onze Heer’ een Jood is (F.-W. Marquardt), dat kortom de band met Israël onopgeefbaar is, zoals de ‘nieuwe’ kerkorde stelde.

Ook vóór de oorlog was door sommige theologen in dit opzicht al e.e.a. in de week gelegd. Zo wil ik hier met ere nog even de naam van de theoloog K.H. Miskotte noemen, die van 1925-1930 predikant was in Meppel en die in 1932 promoveerde op ‘Het Wezen der Joodsche Religie’.

De synagoge als huis van gebed en als leerhuis is helaas in Meppel niet meer tastbaar en zichtbaar aanwezig. Het had maar een haar gescheeld of in de jaren 50 van de vorige eeuw was de synagoge omgebouwd tot een kerkgebouw, maar daarmee zou de verhouding tussen synagoge en kerk voorgoed vertroebeld en onzichtbaar zijn geworden en dan zou de kerk gedemonstreerd hebben, dat zij wel zonder de synagoge verder zou kunnen.

In de Handelingen der apostelen staat een opvallend berichtje, namelijk dat in Korinthe de eerste christelijke gemeente zich huisvestte náást de synagoge. Eerst predikte Paulus in de synagoge zelf, maar toen dat niet langer gewaardeerd werd betrokken hij en zijn volgelingen het pand ernaast (Hand. 18: 7). Bij alle verschillen wilde men blijkbaar dicht bij elkaar blijven en dat is in alle tijden broodnodig!