Hier volgt het begin van mijn volgende hoofdstuk over Rein de Geer als hoogleraar theologie (later ook 'vaderlandse geschiedenis') in Franeker. Hij verwisselde in 1825 de kansel voor de katheder. 

Tot hoger ambt geroepen: hoogleraar te Franeker (1825-1837)

8.1. Inleiding

Het universiteitsstadje Franeker was Rein de Geer niet onbekend. Hij was er een paar keer geweest om een mogelijke geliefde te veroveren, wat echter jammerlijk mislukt was. Ook scheen hij in aanmerking te komen voor een hoogleraarspost, toen hij nog predikant was in Lienden, maar het bleek slechts een gerucht en daarom was Franeker op den duur uit zijn blikveld verdwenen. Totdat – min of meer onverwacht – Rein in 1825 op de nominatie kwam te staan om professor aan het Athenaeum Illustre te worden, zoals de universiteit vanaf 1815 was gaan heten. Enthousiast en met hoge verwachtingen begon hij aan zijn nieuwe carrière als hoogleraar theologie, een functie die hem leek te passen als een jas. Franeker lag evenwel ver van zijn ouderlijk huis, dat voor hem lange tijd zijn thuis bleef en waarheen hij meerdere keren per jaar naar afreisde. De tocht van en naar Franeker was altijd weer een hele onderneming, omdat die voor een deel over zee ging. Storm en koude konden de reis soms tot een gewaagd avontuur maken.

Of hij zijn loopbaan als professor even enthousiast eindigde als dat hij die begonnen was zullen we in de loop van dit hoofdstuk gewaar worden.

Nu eerst aandacht voor enkele bijzonderheden en wetenswaardigheden van de Friese Academie.

8.2. Van universiteit tot Athenaeum Illustre (1585-1843)

De Academia Franekerensis werd in 1585 gesticht en was vooral bedoeld als opleidingsplaats – naast Leiden – voor theologen en aanstaande predikanten, die een onmisbare falanx moesten vormen in de strijd tegen Spanje en het rooms-katholicisme[1]. Dat de opening van de universiteit plaats vond in de Martinikerk te Franeker en dat de academie gevestigd werd in het voormalige Kruisherenklooster en dat zij gefinancierd werd met de geconfisqueerde kloostergoederen waren evidente demonstraties van deze opzet. Ook het motto van de universiteit Christo et Ecclesiae getuigde van dit militante calvinisme. Dat wilde niet zeggen, dat deze universiteit uitsluitend een theologische faculteit bezat: ook rechten, medicijnen en de artes liberales (grammatica, logica, retorica, aritmetica, geometrica, musica en astronomia) werden er beoefend, zodat het een echte universiteit was, inclusief het ius promovendi, het recht om de doctorstitel te verlenen.

Met name in de 17^e eeuw was de Franeker universiteit een alom bekend en geprezen instituut, waar ook veel buitenlandse studenten op af kwamen, vooral uit Hongarije. Wat de theologiebeoefening betreft zou men kunnen stellen, dat die te typeren was als gematigd ‘protestants’ verlicht[2]. De gereformeerde orthodoxie had er nauwelijks voet aan de grond gekregen. Daarvoor moest men in Utrecht zijn.

Aan het einde van de 18^e eeuw was de universiteit onbetekenend geworden en het was een komen, maar vooral een gaan van hoogleraren. Ook het aantal studenten was sterk teruggelopen. In 1795 waren er nog maar acht. Bij keizerlijk besluit van Napoleon werd in 1811 de universiteit opgeheven, evenals die van Utrecht en Harderwijk.

In 1815 werden alle drie de instituten echter weer tot leven gewekt: Utrecht werd weer een echte universiteit als vanouds, maar de onderwijsinstellingen in Harderwijk en Franeker kregen de status van een Athenaeum Illustre. Het niveau en de vakken, die gedoceerd werden waren dezelfde als die aan de universiteiten, alleen ontbrak het ius promovendi voortaan. In 1843 viel het doek definitief.

Enkele klinkende namen zullen altijd met Franeker verbonden blijven: Johannes Bogerman, de vermaarde voorzitter van de Dordtse Synode, René Descartes, die er van 1628 tot 1630 studeerde, Johannes Coccejus, die er hoogleraar Oosterse talen was en zijn leerling Jodocus van Lodenstein, Herman Alexander Röell, hoogleraar theologie, Jean Henri van Swinden, hoogleraar natuurkunde en wijsbegeerte en Eise Eisinga, deeltijdstudent en later buitengewoon hoogleraar en vele anderen hebben de universiteit van Franeker bezocht, er gedoceerd en haar luister bijgezet. Eén van de hekkensluiters was Barthold Reinier de Geer van Jutphaas.

8.3. Een lang gekoesterde wens

Tamelijk uitvoerig geeft Rein in zijn Autobiografie zich rekenschap van zijn besluit om de kansel te verwisselen voor de katheder[3]. Allereerst stelt hij vast, dat hij lange tijd geaarzeld heeft of hij zich wel volledig zou willen wijden aan het predikantschap. De omstandigheden en zijn godsdienstige gevoelens – alsook de stille hoop van zijn vader, hoewel hij dit hier niet vermeldt - hebben hem gaandeweg doen besluiten om werkzaam te zullen zijn in de ‘Evangeliebediening’. In Vreeland had hij dat niet zonder nut en genoegen kunnen volbrengen, zo stelde hij vast, maar verschillende aspecten van het ambt hadden hem minder bevallen. Iedere zondag maar weer de ‘predikdienst’ vervullen viel hem zwaar en het omgaan met lakse en ongevoelige gemeenteleden vervulde hem met afkeer en verlamde hem dikwijls. Ongetwijfeld had hij deze zwarigheden, nu eenmaal verbonden met dit ambtswerk, met Gods hulp kunnen overwinnen, maar

…het laat zich wel begrijpen, dat ik, nu mij hiertoe de gelegenheid wordt aangeboden, niet aarzel, de leraarsbediening te verwisselen met een werkkring bestemd om mij geheel, met ontheffing van de lasten aan het predikambt verknocht, aan de studie der godgeleerde wetenschappen toe te wijden.

De studie van de theologie en andere wetenschappen had hem eigenlijk altijd al geboeid, maar vooral sinds de voltooiing van zijn academische studie. Hij had er echter graag grotere vorderingen in willen maken. Daar was tot nu toe niet zoveel van terecht gekomen, omdat hij veel tijd had besteed aan gezelligheid, plezier en vertier, terwijl ook de vele en diverse ambtswerkzaamheden hem hadden afgehouden van een geregelde studie. Aan ambitie ontbrak het hem in geen geval, zo wilde hij graag zelf vaststellen.

Wat een prachtige kans deed zich nu voor om zich volledig aan de studie te kunnen wijden en jonge mensen te mogen opleiden, die zich willen verdiepen in de godgeleerdheid. Hun aantal zal dan wellicht gering zijn, maar des te intensiever zal het contact met en de begeleiding van hen kunnen zijn.

Hij verheugde zich er op, dat hij al zijn tijd kon besteden aan studie en colleges geven. Die tijd zal hij ook nodig hebben en nuttig willen besteden, omdat hij van zichzelf weet, dat ‘vlugheid van begrip, schranderheid van oordeel en die voorraad van geleerdheid ontbreken, die anderen van de aanvang aan met luister een professoraat doen bekleden’. Maar zo redeneerde hij verder, hij zal met Gods hulp zeker kunnen slagen .

"Op reis met Ds. Jan Scharp" is verschenen!

Vandaag (27 december 2022) heb ik mijn boek met het reisverslag van Ds. Jan Scharp gepubliceerd. In 1809 maakte deze populaire en energieke dichter-dominee een reis van 3 maanden door Nederland, Belgie en Duitsland, waarvan hij in 18 lezingen verslag deed voor het literair genootschap 'Verscheidenheid en Overeenstemming' in Rotterdam. Ik heb deze lezingen, die in handschrift aanwezig zijn in het Stadsarchief in Rotterdam, gelezen en in hoofdlijnen beschreven in mijn boek. Bovendien heb ik de route, die hij reisde, in etappes verdeeld, zodat die is na te fietsen (via het knooppunten netwerk).

Het boek is (binnenkort) te bestellen bij de boekhandel, maar je kunt het ook in 'mijn' webshop kopen en dan wordt het in je brievenbus bezorgd (kleine vergoeding portokosten).

Ga naar: Op reis met Ds. Jan Scharp (1756-1828) - Cees Huisman - Mijnbestseller.nl

Het boek kost € 20,00 en bevat 160 pag.

Voor meer info kun je het beste even op bovenstaande link klikken.

Een beetje reclame maken en/of het boek kopen wordt zeer gewaardeerd!

Pierre Chevallier over de Slag bij Waterloo

Opnieuw een klein gedeelte geknipt uit het uitvoerige hoofdstuk Pierre Chevallier de multitasker: nu uit de paragraaf ‘Pierre als feest- en gelegenheidsredenaar’.

In 1817 hield hij een redevoering of preek ter gelegenheid van de herdenking van de Slag bij Waterloo. Deze had in juni 1815 plaatsgevonden en had geleid tot de definitieve nederlaag van Napoleon.

Hier volgt een preview:

Van koningswege was deze gedenkdag in 1816 ingesteld en deze ‘moest’ ieder jaar gevierd worden, o.a. door in de kerken samen te komen voor een uur van gebed en dank. Op het raadhuis en op de kerktoren wapperde de driekleur en in sommige plaatsen waren er festiviteiten en soms vuurwerk. De Waterloodag bleef tot 1940 bestaan! Toch werd 21 november 1813 door de meeste mensen meer als een Bevrijdingsdag beleefd dan 18 juni 1815, omdat toen de nationale onafhankelijkheid hersteld was.

Pierre houdt zijn herdenkingsrede dus op de tweede viering van deze gedenkdag en hij overdenkt dan een woord uit Jesaja 30: Dit is de weg, wandelt in denzelven.

Hij kan niet onvermeld laten, dat hij zich als vader grote zorgen had gemaakt om het lot van zijn zoon Frits^[1], die als soldaat aan de strijd had deelgenomen:

Voor mij als vader een onvergetelijke dag, omdat God mijn zoon spaarde.

De Heer was opgestaan om ons te verlossen en gaf onze verdedigers moed.

Hij verijdelde afschuwelijke plannen en voor de tweede keer gaf Hij hoop, eenheid, vrede en vrijheid aan Europa terug.

Door zorgeloosheid en lichtzinnigheid is men gauw geneigd te vergeten, maar gelukkig zijn er velen die zich willen blijven herinneren in dankbaarheid en die bereid zijn te geven om te zorgen voor de welstand van de slachtoffers.

Volgens sommigen, zo was Pierre ter ore gekomen, had hij zich niet uitbundig genoeg verheugd over de nederlaag van de keizer en over de komst van de koning (in 1813) – men was blijkbaar zijn kritiek op de Oranjestadhouder, de vader van de nieuwe koning, niet vergeten en men wist natuurlijk ook nog heel goed, dat hij een vertrouweling van Lodewijk Napoleon was geweest en dat hij soms dienst had gedaan als ‘tolk en intermediair’ tussen Hollanders en Fransen en wellicht was Frans spreken en preken voor sommigen sowieso al verdacht – maar, zo antwoordt Pierre daarop, die houding komt voort uit de overtuiging, dat men onder de verdrukking énergie (veerkracht, flexibiliteit) moet hebben en het kwaad en het leed bij name moet noemen, wat hij ook gedaan heeft, maar dat men gematigdheid moet tonen als de overwinning daar is. Het is niet Pierres stijl om dan alsnog de verslagen vijand te gaan uitschelden en hun verwijten te maken.

Het had daarentegen Pierre – op zijn beurt - verdriet gedaan te bemerken, dat velen op de verpletterde vijand hadden gescholden, maar dat diezelfde mensen tijdens Napoleons onderdrukking bij de overheersers geprobeerd hadden in het gevlij te komen en dat zij openlijk zijn beginselen hadden gehuldigd, die echter meer (blijvend) kwaad hadden aangericht dan zijn verwoestende legerbenden, zo is Pierres stellige overtuiging.

Helaas hebben de beproevingen niet geleid tot inwendige veranderingen ten goede, maar dat is de geest der eeuw. Maar gelukkig zijn er genoeg zegeningen op te noemen, die ons moeten aanzetten tot een nationale dankbaarheid,

die moet blijken uit een verlicht en plichtmatig gebruik van al die voorrechten, die de Voorzienigheid ons schenkt.

Deze preek, die door zijn jongste zoon Mathile is vertaald en uitgegeven bij de 50-jarige herdenking van de Slag bij Waterloo (in 1865), bevat enkele interessante bijlagen (o.a. over de deelname van Frits Chevallier aan de strijd), die in een volgend hoofdstuk ter sprake zullen komen, waarin de verhouding van Pierre tot zijn kinderen wordt besproken.