Preek gehouden in de Immanuëlkerk te Hattem op de 2e zondag van Advent (Populus Sion) 4 december 2022 n.a.v. Genesis 18: 1-3, 9-15 en Lukas 1: 5-23
Verwachtingen wekken
Lucas, de evangelist, wil een verhaal vertellen. Het verhaal over Jezus; een verhaal dat als een lopend vuurtje de wereld over zal gaan, mensen zal aanspreken en veranderen. Een verhaal, dat mensen zal goed doen en daarom ‘evangelie’ wordt genoemd.
Maar terwijl Lucas ervoor gaat zitten om dat verhaal op papier te krijgen, vraagt hij zich wel af: hoe zal ik nu beginnen? Dat is een heel goede en verstandige vraag. Je kunt dat verhaal over Jezus niet zomaar domweg beginnen; dat verhaal komt niet zomaar plotseling uit de lucht vallen en valt ook niet zomaar ongevraagd en ongewenst op de deurmat, zoals een blauwe envelop. Nee, zo moet Lucas gedacht hebben, dat verhaal staat in een groter verband, er gaat een geschiedenis aan vooraf, er is iets van voorbereiding, die eraan vooraf gaat en er is ook een sfeer, een milieu, waarin dat verhaal a.h.w. gesmeed wordt en uit voortkomt. De kerk heeft daarom ook de Adventsweken ingesteld, o.a. om na te gaan, hoe het ook alweer begonnen was.
En zo komt Lucas allereerst tot twee heel concrete aanwijzingen: hij noemt een tijd en hij noemt een plaats. M.a.w. hij vraagt zich af: wanneer en waar is het verhaal begonnen? En dan begint hij met het noemen van een naam, die boekdelen spreekt, koude rillingen bezorgt en meteen alles op scherp zet, ja zo scherp als een zwaard, dat Johannes, over wiens geboorte dit verhaal begint, de kop zal kosten! Het noemen van die naam, Herodes, is het aanduiden van een periode, maar ook het typeren van iedere tijd onder bewind van dictators en wereldmachten. Tijden, die zich telkens voordoen – telkens onder andere namen: ik hoef ze niet te noemen of te herhalen, maar zij fungeren als de vertegenwoordigers van macht en onrecht, van onheil en bruut bestuur. Dat zijn de dagen van Herodes...ja, inderdaad, de dagen! En zijn dagen zijn geteld, zijn tijd is altijd beperkt, in iedere periode gaat het altijd om ‘de dagen’ van Herodes.
Zo bevinden we ons samen met Lucas eerst op het vlak van de politiek, van de wereld van de macht, van het profane, het seculiere: allesomvattend, niemand ontkomt er aan. We hebben er allemaal en altijd mee te maken. Maar is dat alles? Nee, ook is van belang te vragen wáár het verhaal begint.
Want laat Lucas laat ons nu iets zien, wat we eigenlijk niet kunnen zien. Hij begint te spreken en te vertellen over een andere ruimte: het is de ruimte van de eredienst, de ruimte van de religie, de ruimte van de omgang met God. Verborgen omgang, binnen-ruimte. In deze Godvergeten wereld is er een plek, waar geloofd en beleefd wordt, dat God ons niet vergeet. Die plek heet hier ‘de tempel’. Waar is de tempel? Wel, de tempel is overal en nergens. Die tempel is overal, waar twee of drie bijeen zijn in de naam van de drie-ene God; de tempel is daar en overal, waar mensen hun hart opheffen tot God, overal waar mensen God aanbidden in geest en in waarheid. Die tempel is daar, waar mensen plannen smeden om recht en gerechtigheid vorm te geven in deze wereld, waar vredestichters hun stem verheffen en waar de zachte krachten van de liefde het winnen van brute dikdoenerij.
Ik moet denken aan dat prachtige lied: Niet als een storm, als een vloed, niet als een bijl aan de wortel, maar als een glimp van de zon, als een groen twijg in de winter, komen de woorden van God. Niet in het graf van voorbij, niet in een tempel van dromen, hier in ons midden is Hij, hier in de schaduw der hoop.
In dit verhaal van Lucas is het nog wel een concreet gebouw, van stenen en hout, ijzer en goud, maar dat zou niet lang meer duren. Maar, zoals in het geciteerde lied, zo gaat het ook Lucas niet zozeer om een tempel van steen en hout, maar om datgene, waar de tempel voor staat: voor de communicatie met God en voor het handelen naar zijn bedoelingen. Dat er te midden van deze wereld van geweld en terreur, van angst en onzekerheid, een mogelijkheid is om op adem te komen, je geborgen te weten, je angsten te kunnen overwinnen, kortom, dat er een plek, een ruimte is, die hoop geeft, die toekomst aanreikt, waar verwachtingen gewekt worden! Dat is een Godsgeschenk!
Ja, het is inderdaad vooral een plek, waar verwachtingen gewekt worden in doodgelopen situaties. Want die priester, die hier dienst doet, Zacharias is zijn naam, die staat hier model voor alle mogelijke vormen van Godsvreze en vroomheid, van rituelen en religieuze gebruiken, gebeden en gezangen – precies wat ook wij hier doen. Het is mooi en het is goed, maar is het ook vruchtbaar en schept het ook toekomst? Of is de eredienst versteend en verstard?
Daar legt Lucas nu even de vinger op en misschien doet het een beetje zeer. Alles goed en wel daar in de tempel, maar hoe lang nog? Het lijkt wel een beetje op de bange vraag van een synode: haalt de kerk 2025 of 2030 wel? Is er nog toekomst, welke verwachtingen koesteren wij en welke verwachtingen worden gewekt? Zacharias, samen met zijn lieve vrouw Elizabeth, zij worden hier neergezet als de kerk met alleen maar grijze bollen – en ook al kan een deskundige op dat gebied misschien wel vijftig tinten grijs ontwaren – al met al ziet het er toch niet zo veelbelovend uit. En Lucas laat dan een woord vallen, dat boekdelen spreekt: ‘steriel’, vertaald als ‘onvruchtbaar’. Dat is een heftige analyse van de situatie. Wat nu? Zijn er al plannen ontworpen, is er al aan vernieuwing of verbouwing gedacht? Nee, niks…niet echt, mompelt Zacharias, ik doe mijn dienst, gewoon zoals het hoort en verwacht wordt. Ik kan er ook niks meer van maken, toch?
Te midden van deze vastgelopen situatie, terwijl niemand er eigenlijk meer iets van verwacht, schept de Heer zelf verwachtingen! Dat is wat Lucas probeert te vertellen en hij doet dat indrukwekkend en meeslepend en hij laat Gabriël opdraven vanuit de hemel en er klinken stemmen en alles begint wat onwerkelijk en onvoorstelbaar te worden - duizelingwekkend - , maar wat onmiskenbaar is is dit, dat er een nieuwe toekomst geopend wordt. Dat het onmogelijke mogelijk wordt en dat omdat het gegeven wordt. Die verwachting is een gave, een vrije gift. Valt zomaar in de schoot. Hoeft Zacharias niets voor te doen, bijna niets, zou ik denken.
Dat vind ik heel verrassend en het maakt mij ook blij, dat er zomaar ineens, onverwachts, iets nieuws gebeurt. Dat een doodgelopen verhaal plotsklaps weer vaart krijgt en dat je daar stil van wordt. Zoiets zien we ook bij Zacharias: hij zou er wel wat of veel over willen vertellen, maar hij heeft er geen woorden voor. Hij moet ook maar eens even stil zijn. De kerk moet misschien ook eens even op ‘mute’: stop eens even met de grote woorden en de stoere verhalen. En dan begint er iets te groeien, in de diepte, in de leegte. Wat niet kon en niemand verwachtte, kan toch. Ongedachte gedachten worden toch denkbaar! Dankzij God, God zij dank!
O ja, een groot aantal jaren geleden, toen ik wel eens gedichtjes probeerde te dichten, heb ik er ook eens eentje gemaakt over dit verhaal van Lucas en als u het goed vindt, lees ik dat even voor, ter afsluiting van deze overdenking:
Beiden oud in jaren / in Gods dienst
Thuis en ervaren /maar seniel en steriel / leven zij samen verwachting-loos.
Gedienstig in Gods huis / bedreven in offers, / gebeden op maat
Alles vast en in orde / levenloos en verdoft.
Oud en versleten: komt er nog een keer / punt in de tijd van God?
Ik ben van God gezonden: de zoon komt, de onmogelijke /omkeer in de woestijn / geestdriftig en waterdiep – Niet te geloven, met stomheid geslagen.
Sprakeloos gewacht. / De dorre kamer raakt vol / van leven en het breekt zich baan,
de afgestompte stem laat ons lachen: monddood geweest, en zie: Hij leeft!
